Эртыме корно
Эҥыжсола ял верысе администрацийын рӱдӧ илемже, Йӱледӱр села деч йӱдвекыла, кок километр коклаште, верланен. Шоҥгыеҥ-влакын каласкалымышт почеш, тышке эн ончыч Эгиз лӱман марий илаш толын. Варажым яллан лӱмжымат тудын денак кылден пуэныт. Эн шуко, 75 сурт-оралте, тыште 1960 ийыште лийын. Тушто 357 еҥ илен. Суртышт пелен 72 вуй тӱкан шолдыра вольыкым, 64 сӧснам, 167 каза ден шорыкым ашненыт. Кызыт 43 пӧрт шотлалтеш, 134 еҥ ила. Ушкалжат лучко вуй гына кодын.
Кумлымшо ийла мучаште ялыште тӱҥалтыш школым почыныт. Тудын ик ужашыжым колхоз правлений айлен. Школ 1956 ий марте пашам ыштен. Сар пагытыште тудын оралтыштыже медпунктым почыныт улмаш. Тушто утларакше ӱдырамаш-влакым тиф чер деч эмленыт. Кугу Ачамланде сарыш ял гыч 104 еҥ каен, тышечын нылле кокытшо гына мӧҥгӧ пӧртылын.
1931 ийыште «Друзья» колхозым почыныт. Варажым кугемдыме «Искра» озанлыкыш ушеныт. 1973 ийыште сӧсна ашныме комплексым чоҥеныт. Пеленже ик жап теплицыште киярым ончен куштеныт. Комплекс республикыште шуко шылым ыштен налмыж дене чапланен. Сӧснам тыште кодшо ий марте ашненыт. Ялыште тӱшка озанлыкын тӱкан шолдыра вольыкым ашныме фермыже, КЗС ден пырчым аралыме складше-влак улыт.
Ялыште писатель да журналист А.Авипов (ятыр ий «Марий Эл» газетыштат пашам ыштен), артист И.Макаров шочын-кушкыныт. 1971 ийыште «Искра» ялозанлык предприятийын комбайнерже А.Степанов Октябрь Революций, 1976 ийыште доярке В.Степанова Трудовой Йошкар Знамя орден дене палемдалтыныт.
Сай вашталтыш шижалтеш
Эҥыжсола ял — кок уреман. Иктыже, кужуракше, Яков Эшпайын лӱмжым нумалеш гын, весыже Колхозный маналтеш. Ме тиде ялыште илыше да озанлыкым кучышо фермер С.Макаров дене пырля Яков Эшпай лӱмеш урем мучко ошкыл эртышна. Тыште корно тӧр, лумым эрыктыме. Эше икмыняр ий ончычак Купсола-Йӱледӱр кугорно гыч пурышо урем тӱҥалтыш гыч иктаж 150 метр кужытыш асфальтым шарыме. Тыгай поро пашам шке жапыштыже Медведво ДРСГУП-ышто тыршыше, ты ялеш шочын-кушшо чолга еҥ А.Авиповын полшымыж дене ыштыме. А 2014 ийыште, верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программе дене келшышын, Яков Эшпай лӱмеш уремыште пеҥгыде шартышан корным ыштыме. Ты поро пашашке калык шкежат ушнен, шийвундо дене полшен.
Ялыште утларакше кермыч дене чоҥен шындыме пєрт-влак палдырнат. Нуным совет власть годым, колхоз илыш чот вияҥме пагытыште, чоҥымо. Варажым саман вашталтын, илыш все велыш савырнен. Паша вер шагалемын, самырык-влак ялеш кодмым чарненыт. Тиде ялыштак Йӱледӱр ял администраций вуйлатыше Т.Чиркова ила. Тудо теве кузе ойла:
— Пытартыш жапыште Эҥыжсолаште ик у пӧртымат нӧлтымӧ огыл. Чын, ачален, уэмден шогат. Мый тыге манам: мемнан дене ӱдыр-влак мотор улыт, марлан каят, каче-шамыч ушан улыт, олаште илаш йӧратат. Ме самырык-влак ялеш илаш кодышт манын шонена да тидлан келшыше йӧным ышташ тыршена. Ала, илен-толын, ола гыч ялыш пӧртылаш тӱҥалыт? Вет ялыштыжат илыш удажак огыл. Лачак паша вер гына лийже. А кӧ пашам ышташ шона, тудо муэш.
Чаманен калысыман: ял калыкна ий еда шагалемеш. Теве 2018 ий 1 январьлан илем мучко 1998 еҥ шотлалтын гын, тений идалык тӱҥалтышлан 95 еҥлан шагалемын. Шотлен лукна: ялыште регистрацийым эртыше, но тыште огыл илыше-влакын чотышт 410 еҥыш погына. А кӧ ӧрдыжкӧ пашам ышташ арнялан, кок арнялан, тылзылан коштеш да тыште ила – тыгайже 170 еҥ уло. Пашам ыштен кертше эн таза, виян еҥ-влак мемнан деч ӧрдыжтӧ илат. Сандене кызыт шуко суртыштыжо ик-кок еҥ гына, нуныжат пенсионер улыт. Пенсий окса дене, очыни, илен лекташ лиеш, вет пакчагӧргым ончен куштат, сурткайыкым кучат. Но тӱкан шолдыра вольыкым ашныше-шамыч койын шагалемыт. Кеч тыште шєрым погат. Ял калык икгай огыл – тӱшка паша нерген мутланаш тӱҥалме годым иктышт дене кутырен келшаш лиеш, а кӧ ӧрдыж гыч ончен шогаш йӧрата.
Паша вер уло – илыш волгалтеш
Паша вер – таче ялыште ик тӱҥ йодыш. Тудо уло гын веле чылажат волгалт кая, вет шке жапыштыже чыла гаяк ял калык тӱшка озанлыкыште пашам ыштен. Кызыт колхозник-влак радамыште тыршышыже шагал. Тыгодымак «Акашевский» сурткайык фабрикыште куд еҥ пашам ышта. Тылеч посна бюджет учрежденийлашке коштыт, мӧҥгӧ пелен тыршыше-влакат улыт. Фермер С.Макаровлан жаплан полшаш толыт. Ял пеленак сӧсна комплекс верланен. Тудым петырыме дене паша вер шагалемын. Тыгак ялыште тӱкан шолдыра вольыкым ашныме ферме уло. Но тушто ӧрдыж гыч тарлыме еҥ-шамыч гына ыштат. Колхоз чыла пырчым ты ялеш верланыше КЗС-ыште эрыктен кошта. Тургым годым тушко ял гыч полшаш толыт.
Эҥыжсолаште кызыт нимогай социальный да тӱвыра тӧнеж уке. Чыла кӱлешлан Йӱледр селашке але Кужэҥер посёлкыш коштыт. Лачак кевытышт уло. Тудым ик предприниматель почын.
Йӱла дене кылдалтше пайремым тыштат эртарат. Ончычшо юмылан пелешташ кӱсотышкат лектыныт. Тиде поро пашам карт кугыза Иван Данилович Макаров шуктен. Но тудо ынде кугу ийготан, тыгай пашам ыштен ок керт. Лачак сӱан, моло йӱлам шукташ гына йодыт.
А такшым ял калык тӱшка пашалан тореш огыл. Теве шошо шуо гын, лекше шӱкым тӱшкан погынен эрыктат. Тидлан ялыште илыше Р.Лефоновын ГАЗ-53 машинажым тарлат. Тылеч посна еҥ-влак уремым волгалтарыме пашашкат ушненыт. Ынде пӱртӱс газым моткоч вучат. Ты паша верже гыч тарванен. Проектым ыштыме, чоҥышым палемдыме. Тений огыл гын, вес ийлан тыште «канде тул» дене пайдаланаш тӱҥалшаш улыт.
Йывансола кундемыш газ пучым икмыняр ий ончычак шупшмо. Тидын годымак Эҥыжсолашкат пурташ лиеш ыле. Вет нине ял кокла торажак огыл. Но тидлан кӱлын пижшыже, пашам виктарен колтышыжо лийын огыл. Ынде кынервуй тыштак да … пурлаш ок лий.
Фермер С.Макаров дене пырля шке озанлык паша дене илыше Р.Лефоновын сурт-оралтышкыже пурышна. Капкажымат, пӧртшымат, вӱтажымат, мончажымат, икманаш, чылажымат моторым, сӧралым, пеҥгыдым, чытышаным ыштыме. Рудольф Юрьевич – кидмастар, шке кидше дене мом гына ыштен огыл! Теве толмына годым кумда гаражыште шке гыч изи тракторым пога ыле. Тидлан тошто машина, трактор ужаш-влакым кучылтеш.
— Тракторым ыштен шуктем гын, тудлан ялыште паша лектеш, — ойла Р.Лефонов.
В.Смоленцев
