Кугу Отечественный сарын пытартыш кечылаже нерген ме эше школышто тунемме годсек палена: Йошкар Армийын салтакше-влак Михаил Егоров ден Мелитон Кантария Берлиныште рейхстаг ӱмбаке йошкар тӱсан Сеҥымаш знамям шогалтеныт. Историй дене келшышын, лач нуно знамям икымше шогалтыше лийыныт. Но кызыт интернетыште вес уверат коштеш: ик эн ончыч знамям лачшымак латиндеш ияш марий рвезе Григорий Петрович Булатов шогалтен. Но иктышт тудо марий лийын маныт гын, весышт кунгур татарин нерген ойлат… Чыным пален налаш манын, кӧ лиймыж нерген меат рашемдаш тыршышна…
Тудо чынжымак марий лийын кертмым пеҥгыдемдыше увер шагал огыл. Вет тудо Урал кундемысе Березовский районысо Черкасово лӱман изи ялыште 1925 ий 16 ноябрьыште шочын. Тудын ешыже вара Пермь кундемысе Кунгурыш илаш куснен. Гришалан тунам ныл ий лийын. Ешын Киров кундемысе Слободской олаш куснымекыже, кандаш ияш рвезе школыш каен. Сайынжак тунемын огыл гынат, пашам йӧратыше кушкын, ача-аважлан сурт сомылкам ышташ кумылын полшен. Иктаҥашыже-влакат пагаленыт, молан манаш гын вӱдыш пурен кайыше йолташыже-влакым икмыняр гана утарен.
Сар тӱҥалмеке, ачаже вигак кредалаш каен гын, Гриша Слободской оласе «Красный якорь» комбинатыш пашаш пурен. Тушто тунам авиацийлан фанерым ыштен луктыныт. 1942 ийыште ачажлан похоронко толын, сандене тудо сарыш каяш шонен пыштен. 16 ияш веле лиймыжлан кӧра налын огытыл. 1943 ийыште веле шонымыжо шукталтын. А фронтыш 1944 ий шошым логалын. Ончыч стрелок, вара Икымше Белорус фронтыш пурышо 150-ше стрелковый дивизийын рядовойжо лийын. Лӱддымылыкшӧ дене ятыр гана ойыртемалтын, Берлин марте шуын, Варшавым утарымаште, Кунерсдорф кредалмаште лийын…
29 апрельыште тудын служитлыме дивизий Шпре эҥерыште кредалын, тыгак эркын рейхстаг деке шуын. Немыч-влакым тушеч кум гана чактарен лукташ тыршеныт. Григорий шкенжын разведгруппыж дене пырля лийын. Тудым капитан Сорокин вуйлатен. Лач тунам совет командований рейхстагыш знамям шогалтен кертшылан Совет Ушем Герой лӱмым пуаш палемден. 30 апрельыште Булатов ден парторг Виктор Проваторов рейхстагыш логалыныт. Знамяшт лийын огыл гынат, нуно шке гыч йошкар тусан флагым ыштеныт да тудым кокымшо пачашысе окна воктеке пижыктеныт. Но Сорокин знамям пеш ӱлыкӧ пижыктымылан шотлен да тудым леведышыш нӧлталаш кӱштен. Командирын приказшым шуктышашлан Булатов 14 шагатат 25 минутышто рейхстагын фронтонышкыжо кӱзен да тудым угыч пижыктен кертын. Ты флаг Берлин ӱмбалне 9 шагат лойгалтын, возат. Тиде жапыште олаште эше тале кредалмаш каен. Кантария ден Егоров шке знамяштым 22 шагатат 20 минутышто шогалтеныт, тале кредалмаш тунам мучашлалтын улмаш.
Но ты шотышто эше ик версий уло. Тудын почеш Булатов знамям однополчанинже Рахимжан Кошкарбаев дене пырля шогалтеныт. Ты версий почешат лач Булатов икымше лийын. Тидын нерген Совет Ушем Герой И.Клочковын «Мы штрумовали рейхстаг» книгаштыже возымо.
Булатов ден йолташыже-влакын фотоштым варажым 1945 ий 20 майыште савыкталтше «Правда» газетышкат вераҥденыт. Фотокорреспондент-влак Шнайдеров ден Рюмкин Булатов дене пырля эше моло разведчикым: Правоторовым, Орешком, Почковскийым, Лысенком, Гибадулиным, Брюховецкийым, тыгак командирышт Сорокиным — ончыктеныт.
Булатовым тунам кинодокументалист Роман Кармен войзен налын. А тидлан Булатовлан угыч рейхстаг ӱмбаке кӱзашыже логалын.
Кум кече гыч Григорий Булатовым маршал Жуков деке ӱжыктеныт. Тудо салтаклан подвигшым пеҥгыдемден серыме автографан фотокарточкыжым кучыктен. Но ниможат Булатовын шонымыжо семын лийын огыл. Рейхстагыш знамям шогалтыше семын Егоров ден Кантариям увертареныт. Нунак Совет Ушем Герой лӱмым налыныт да историеш возалт кодыныт. Сар мучашлалтмеке, Булатовым Сталин деке ӱжыктеныт. Садет салтакын кидшым кормыжтен да коло ийлан Совет Ушем Герой лийме дечын «шӧрлаш» кӱштен. Икманаш, Сеҥымаш знамям шогалтымыж нерген ойлаш чарен. Тидын деч вара Булатовым Берия деке дачыш колтеныт, а варажым пуйто горничныйым виешлымыжлан титакленыт да тюрьмаш шынденыт. Идалыкат пеле наре уголовник-влак коклаште шинчымеке, тудо эрыкыш лектын, но чотак шоҥгемше, илышлан ӧпкелалтше… Слободской олаш пӧртылмекыже, чодырам волтымаште ышташ тӱҥалын. А 1955 ийыште Гигорий Петрович ешаҥын, ӱдырышт шочын.
Сталинлан пуымо мутым тудо коло ий наре кучен, нимом каласкален огыл. Вара веле, чап лӱмым пӧртылташ шонен, тӱрло инстанцийыш лектын, но куандарыше увер лийын огыл. Официальный историйым иктат угыч возаш шонен огыл. Кӧ чын историйым пален, тиде — пырля лийше салтак-влак. Нуно тудлан «Гришка-рейхстаг» лӱмедышым пуэныт улмаш. Тыгак ӱмыр мучаш марте лӱмденыт. Тидым пеҥгыдемдыше серыш-влакат улыт.
Еҥ шомак да официальный версий почешат пеҥгыдемдалтын: Гришка-рейхстагым 1973 ий 19 апрельыште пашам ыштыме заводшын проходнойыштыжо пикталт кечалтшым муыныт. Иктыштын ойлымышт почеш, тудо чыла тидым чытен лектын кертын огыл, а весыштын — тудым пуштыныт. Тудо гутлаште заводыш ӧрдыжъеҥ-влак эре толын коштыныт. А нунын йоммекышт, Григорият уке лийын. Но кумшыштын ойлымышт почеш, Булатов шкенжым шке пытарен кертын огыл. Г.П.Булатовым верысе шӱгарлаш тоеныт.
Булатов нерген угыч Совет Ушем шаланымек веле возаш тӱҥалыныт. 2001 ийыште режиссёр Марина Дохматская «Солдат и маршал» документальный фильмым ыштен. Тушто лачшымак Булатовын подвигше нерген каласкалалтын. 2005 ийыште Солободской оласе шӱгарла воктеке Г.П.Булатовлан «Занаменосцу победы» памятникымат шынденыт. А 2015 ийыште Киров оласе рӱдӧ каныме паркыште тудын лӱмеш монументым торжественно почыныт. Киров областьысе чиновник-влакат совет салтакын поро лӱмжым пӧртылташ манын, ик гана вел огыл мутым пуэныт. Но тынар ий эртымеке, чынжымак кузе лиймым рашемдаш куштылго огыл, очыни…
Рейхстагыш Сеҥымаш знамям шогалтыме нерген материал-влакым шергалаш гын, шуко уым пален налаш лиеш. Мутлан, икмыняр ий ончыч Вооруженный Вийын рӱдӧ тоштержын пашаеҥже Аркадий Дементьевын возымыжым ончалына. Тудо 20 ий наре Сеҥымаш Знамя дене кылдалтше историйым шымлен. Возымыжлан ӱшанаш гын, тунам командир-влакын приказышт да шке кумыл почешат ятыр салтак рейхстаг ӱмбаке шке флагшым шогалташ шонен. Флагым веле огыл, кеч-могай йошкар куэмымат тидлан келыштареныт. Тыгай шогалтыме флагше иктаж 40 лийын. Тидлан кӧрак умылыдымаш лектын: командир-влак лач нунын шогалтыме тыгай куэмже икымше лийын манын увертареныт. 1 май кум шагат йӱдым гына икымше Сеҥымаш знамям шогалтыше семын Егоров ден Кантариям увертареныт. Тудо Рейхстагын эрвел фасадыштыже Вильгельм I шинчыме той имньыжым ончыктышо скульптур йымалне лойгалтын. Варажым лач тудым Идрицкий дивизийын кокымшо степенян Кутузов орденан 150-ше стрелковый дивизийын политпӧлкашкыже эрелан аралаш пуэныт. Кызыт ты знамя Вооруженный Вийын рӱдӧ тоштерыштыже аралалтеш.
А Г.П.Булатовым ме Йошкар Знамя да кумшо степенян Чап орден-влакын кавалерже да икмыняр медаль дене палемдалтше семын палена. Мучашлан марий калыкын тӱшкан илыме кундемысе лудшына-влак деч полышым йодмо шуэш. Ала Г.П.Булатовын марий але татар лийымыжым рашемдаш полшен кертыда ыле?
Савыкташ С.Носова ямдылен.
Фотом Инернет гыч налме.
