«Шочмо йылме мыланна эн шерге, тудо калыкын эн кугу поянлыкше, чонжо» манына гынат, пытартыш ийласе сӱрет куандарыше огыл. Мо нерген мутым луктына, очыни, умылышда. Чаманен каласыман, тыгай сӱретше Марий Элыште веле огыл, таче уло Россий мучко верланыше тӱп калыкан регионлаште палдырна.
Таче ме мордва профессор Александра Каторован тений «Центр и периферия» журналыште савыкталтше статьяж негызеш ямдылыме материалым лудаш темлена. Тушто ончыктымо сӱрет-влак мемнан республикыштат палдырнат.
АЛЕКСАНДРА КАТОРОВА Мордовий Республикын Правительствыж пеленысе гуманитарный наукылам научнын шымлыше институтын вӱдышӧ научный сотрудникше, мордва (мокша да эрзя) калыкын регион-влак кокласе мер организацийжын исполком председательын алмаштышыже, «АФУН РФ» общероссийский мер толкын президиумын членже, республикысе кӱшыл школын заслуженный пашаеҥже. Тудо регионысо школ-влаклан мордва литератур дене программе да учебный пособий-влакын, 110 шанче да 33 учебно-методический пашан авторжо.
«Национальный школ»
Совет жапыште, 1990-ше ийла марте, мемнан кугыжанышыште «национальный школ» умылымаш лийын. Тудын дене келшышын, школышто тунемше-влак образованийым кок культур – руш да шочмо – негызеш налыныт. Россий Федерацийысе шуко национальный школышто тӱҥалтыш класслаш коштшо-влак шочмо йылме дене тунемыныт, а кыдалаш (исключений семын икмыняр регион деч посна) класслаш – руш йылме дене. Тыгодым шочмо йылме да литератур 1-ше гыч 10-шо (11-ше) класслаште обязательный предметлан шотлалтыныт. Нуным тунемаш 5-ше гыч 8 (9)-ше класс марте арнялан 5 шагат пуалтын (шочмо йылмылан 3, а литературлан 2), а 9-ше гыч 10-шо класслаште – 3 шагат (шочмо йылмылан 1, литературлан 2)
Тидын деч посна руш йылме да литератур дене национальный школ-шамычлан лӱмынак тунемме программе, учебник-влак лийыныт. Тушто руш огыл йоча-влакын йылме да этнокультур ойыртемже шотыш налалтын. А литератур уроклаште туныктышо самырык тукымым шочмо йылме дене возышым, руш да йот элласе классик-влакым веле огыл, тудо Россий Федерацийыште илыше моло калыкын произведенийыштым лудаш кумылаҥден. Тыгодым икымше планыште тыгай задаче лийын: художественный произведенийын типологийжым да национальный могырым шкешотан улмыжым почын пуаш. Руш да моло калыкын литературыштым пырля кылден тунеммаш йоча-влаклан шинчымашым пуымо пашаште улшо принцип-влак кокла гыч иктыже лийын.
Шочмо йылмылан шагат шагалем толын
Но XX курым мучаште лийше общественно-политический могырым вашталтыш (Совет Ушем шаланен, шинчаончалтышна касвел эллашке «ончаш» тӱҥалын, экономике да социокультур илыш весемын) образований системымат ӧрдыжеш коден огыл. 1990-ше ийын кокымшо пелыштыже единый школ программе да учебник-влак деч отказатлалтыныт. Лач тиде жапыштак «национальный школ» терминымат ӧрдыжкӧ кораҥденыт. Тӱрлӧ кӱкшытан да вариативный туныктымашым шыҥдареныт, образовательный стандартлам пеҥгыдемденыт. Образованийын содержанийышкыжат вашталтыш пурталтын, тыге йоча-влаклан воспитанийым пуымо паша кокымшо планыш шӱкалалтын. Тӱрлӧ амаллан кӧра палемдыме вашталтыш-влак школлаште шочмо йылмым да литературым тунеммылан чарак гаяк лийыныт.
Икымше тыгай чаракше – «национальный школ» термин деч кораҥмаш. Тудын олмеш пуртымо «шочмо (руш огыл) йылме дене туныктымо школ», «руш (шочмо огыл) йылме дене туныктымо школ» манме деч удаже лийын ок керт манын шонымо, но… «Шочмо йылме» да «Шочмо литератур» предмет-влакын пӱрымашышт палынак вашталтын: нунылан второстепенный роль гына пуалтын. 1998 ийыште Россий Федерацийысе общеобразовательный учреждений-влаклан базисный тунемме планым пеҥгыдемденыт. Тудо кок ужашлан шелалтын: инвариантный да вариативный. Шочмо йылме да литератур икымшышкыже пурен гынат, тудым курс гай факультатив але практикум семын тунемаш темлалтын. Кок предмет иктыш ушнен. «Федерал базисный тунемме планын ойыртемже-влак» лончышто тыге возымо: «руш (шочмо огыл) да шочмо (руш огыл) йылмым тунемме образовательный учрежденийлаште «Шочмо (руш огыл) йылме да литератур» предметлан шагатым Россий Федерацийын субъектше але тунемме вер шкак палемда».
Шуко регионышто шочмо йылмым туныктымо паша лач тиде установкылан кӧра начаремын. Шагат чот шотышто тыгай темлымаш пеш шуэн илышыш пурталтын. Мутлан, Мордовийысе ятыр школышто арняште шочмо йылме да литератур предмет-влаклан 5 шагат олмеш 3 шагат гына ойыралтын, а кызыт шуко вере 2 шагат марте шагалемын.
55 процентлан гына шукталтын
2012 ийыште «Россий Федерацийыште образований нерген» у закон общеобразовательный организаций вуйлатыше-влаклан тунемме планым ышташ эшеат кугу эрыкым пуэн. Санденак шочмо йылме дене кылдалтше предмет-влаклан шагат чот эшеат шагалемын. Адакшым учебник-влаклан йодмашым ончалаш гын, нуно обязательно Федерал переченьыште лийшаш улыт. Тидын деч ончыч шочмо йылме дене учебниклан рецензийым, регионын образований миниситерствыже ямдылен, тудак пеҥгыдемден да темлен, а у закон почеш экспертизым федерал кӱкшытыштӧ ыштыман. Кӧ огеш пале гын, каласена: тиде паша моткочак шергакан да оксам кажне субъект шке кӱсенже гыч луктын пыштышаш. Адакшым тыгай переченьыш пурташ чыла класслан (1-ше гыч 11-ше марте) учебникым кагаз форматаным ямдылыман, нунын электрон версийышт да методический темлымаш-шамыч лийшаш. Тиде кугу пашам ышташ жап шагал огыл кӱлеш. Мо шонеда, у законым пуртымо деч вара 7 ийыште тидым уло Россий гыч кок калык – татар ден чечен – гына ыштен кертын. Тыгодым тунемме программым да учебниклам ойыраш йӧн татар йоча-влакын гына уло: Федерал переченьыште нунын икмыняр вариантышт темлалтеш.
Тыште эше теве мом каласыман. У закон почеш, эн ончычак примерный программылам ямдылыман. Нуным федерал учебно-методический ушем (УМО) пеҥгыдемдышаш да кугыжаныш реестрыш пуртышаш. Чыла тидын деч вара веле учебниклан разработкым ышташ йӧн лиеш. А тиде ушем 2019 ий тӱҥалтыште шочын. Но кызыт марте тудын эртарыме ик заседанийже (2019 ий 4 мартыште лийын) нерген гына палена. Тушто чуваш, татар (шочмо), мордва (мокша да эрзя), ногай, карачаевский, абазин, кабардино-черкес йылмыла да ненец, хант литератур дене примерный паша программылам мучаш марте ямдылен шуктымо шотышто пунчалым луктыныт. А мордва йылме да литератур лудмаш дене программе-шамычым ушемыш идалык ончычак колтымо, но кызытат нимогай вашмут уке.
2017 ийыште Федерал переченьыш 14 йылме дене учебник пурталтшаш ыле, 2018 ийыште – 16, 2019 ийыште – 18, 2025 ийыште – 30. Таче кечылан тиде 55 процентлан гына шукталтын.
Пашадам ыштыза, вуйлатыше-влак!
У закон шотышто мутым умбакыже шуйыде ок лий, молан манаш гын 2018 ий 3 августышто тушко вашталтыш пурталтын. Тиде вашталтыш почеш, йоча могай шочмо йылмым тунемаш тӱҥалеш – тидым ача-авалан ойыраш права пуалтын. Но кугыеҥ-влак вучыдымын ӧрыктареныт, манаш гына кодеш: ялыште илат гынат, шукышт икшывыштлан руш йылмым ойырат! Умбакыжат тыге лиеш гын, 10 ий гыч, мутлан, мордва йылме да литератур дене учебник-шамычшат огыт кӱл лийыт, а школ «родо-тукымжым палыдыме Йыван-шамычым» туныктен лукташ тӱҥалеш. Ача-ава-влакын тыгай ошкылышт шочмо вер-шӧр, родо-тукым, курымла дене аралалт куснышо илыш-йӱла деч отказатлалтме дене иктак. Сандене, мемнан шонымаште, законым да ача-авам гына вурсыман огыл, а регионысо образований министерствылан да тунемме верым вуйлатыше-шамычлан кугыеҥ-влак дене кӱлынак пашам ыштыман! Виеш огыл, но нунылан шочмо йылмын кӱлешлыкшым умылтарыман.
А кызыт мордва йылмым 2-шо гыч 7-ше класслаште кугыжаныш йылме семын тунеммаш тиде проблемым ок решатле, молан манаш гын тидлан арнялан 1 шагат (шуэн – 2) ойыралтеш. Адакшым туштыжат туныктышын тӱҥ шонымашыже – йоча-влакым мордва калыкын сеҥымашыже, кумдан палыме еҥже, национальный менталитет, йӱла нерген палдарымаш.
Сандене палемденак ойлена: шочмо йылмым да литературым туныктымо паша йӧршеш чарна гын, республикыште нине предметлам туныктышо-влакым ямдылаш огыт тӱҥал, учёный-филолог да национальный СМИ-лан журналист, писатель-влак огыт лий, а варажым мордва языкознаний да литературоведений йомыт. Кучем ден мер организаций-шамыч ты шотышто кугу тӱткышым ойырышаш улыт.
Самырык автор дене паша ышталтеш мо?
Республикыште художественный литератур вияҥме шотыштат мутым лукман. Мордовийыште 2015-2019 ийлаште руш, мокша да эрзя йылмыла дене 120 книгам савыктыме, тышеч Мордва книга да «Книга» савыктышлаште 22-ым веле. 70 процентшым автор-влак шке кӱшеш але спонсорын полшымыж дене ош тӱняш луктыт. Амалже тыгай:
– талантан автор-влак, поснак самырык тукым дене кугыжаныш средства кӱшеш книгам савыкташ ямдылыме шотышто паша шагал ышталтеш;
– Мордва книга савыктыш национальный писатель-влакын книгаштым моткоч шагал савыкта, ош тӱняш лукмо-влак коклаште самырык возышын пашаже йӧршынат уке;
– Россий Литфондын Мордовийысе отделенийыште виян произведенийла дене пырля лушкыдат савыкталтыт.
Национальный литератур да культур дене кылдалтше нине йодышым шке жапыштыже огына решатле гын, нунын умбакыже вияҥмышт шотышто кокытеланымаш шочеш.
Художественный литератур дене театр паша кылдалтын. Мордовийыште национальный драме театр уло, тушто шочмо йылме дене возышо-влакын пьесыштым шындат, но чумыр 27 постановко гыч 5-ым гына! Тидыже мордва драматургийын эркын вияҥмыж нерген ойла.
Мучашлан теве мом каласем. Национальный статусан Мордовий Республикыште шочмо йылмым, культурым, тӱп калыкын йӱлажым аралаш да вияҥдаш условий уло. Иктым гына ыштыман: образований сферыште тыршыше кажне айдеме шке пашажым кӱлеш семын ворандарышаш, шочмо калык нерген шонышаш, ончыкылык тукымын пӱрымашыж шотышто тургыжланышаш. Тунам гына вес калык-влак мемнан пагалаш тӱҥалыт.
Г.КОЖЕВНИКОВА марлаҥден
