КРАЕВЕДЕНИЙ

Шайра кундемысе Сотнур кӱкшакаште

Тений кеҥежым Марий Эл Правительствын 17 июньышто лукмо пунчалже почеш республикыштына «Шайра кундем-Сотнур кӱкшака» региональный кӱкшытан кугыжаныш пӱртӱс заказник ышталтын. Тысе кумдыклан у статусым пуаш манын, «Кугу Какшан» заповедникын да Марий кугыжаныш университетын специалистше-влак тыршеныт. Мо дене вара ты кундем ойыртемалтеш? Тиде йодышлан вашмутым налаш манын,  биологий науко  кандидат, Марий кугыжаныш университетын биологий кафедр доцентше, П.В.Бедован  да «Кугу Какшан» заповедникын кугурак научный пашаеҥже Г.А.Богдановын шымлымашыштым шергалына.

       А ӱлныжӧ — памашшинча-влак

Шанчыеҥ-влакын шонымышт почеш, заказниклан шотлымо кумдыкын  агрокультурный ландшафтше моткоч ойыртемалтше. Заказник Кӱшыл Азъял кутыр воктенысе Сотнур кӱкшака йыр верланен. А кӱкшакаже йӱдвел-касвел гыч кечывалвел-эрвелкыш шуйналтеш, Вятский Увалын кечывалвел ужашыжын кадырже семын Татарстан кундемыш кусна да 219 метрлан нӧлталт шога.  Заказникыште эн кӱкшака вер 180 метрыш нӧлталтеш. Тудо рӱдӧ ужашыштыже, Шайра курыкышто, Руш Шайра ден Шайрамбал ял-влак коклаште верланен. Эн лапка вер (73 метр) — касвелне, Пӧтъял эҥер йогымо кумдыкышто.

Пӧтъял энерын ик аҥысе коремыштыже, тудыжо Руш Шайра ял покшеч тӱҥалеш, Сотнур кӱкшакан кӱшыл лончылажын геологий могырым ышталтмыштымат ужаш лиеш. Тушто шун йӧршан, шунан да тӱрлӧ тӱсан мланде, известняк, изишак ошмат улыт. Тӱжваке лектын шогышо конусышто тыгыде шаргӱ шуко. Туштыжо коремын ӱлыл ужашыштыже памашшинча-влак шыргыктен лектыт. Вӱдышт мотокоч яндар, йӱштӧ да курыкла гыч йоген волышо изи эҥер семын койыт. Пужан ер, Елан ер да Пӧтъял эҥер воктенысе  лаплаште тыгай изи эҥерже ятыр. Пыжан ерыш гына 11 памаш гыч вӱд  пура. Кокытыштыжо верысе калык вургемым мушкеда.  Шым памаш  вӱд Елан ерыш йоген пура, эше кумыт — Мӱшыл ерыш.

Чыла вере гаяк вӱд йоген кайыме кумдыкысо шаргӱжӧ кӱртньынӧлдыш (папоротник), тӱрлӧ шудо, лишайник сынан кушкыл дене леведалтын. Тидыжат курык ландшафтлан ойыртемалтше сыным пуа. Корем лапысе кӱ ден шунан мландыш кечалтше тӱрлӧ кушкылат ӧрыктарат.

Специалист-влакын палемдымышт почеш, Ваштар курыкысо кӱкшака дене таҥастарымаште, Сотнур кӱкшака шке жапыштыже акрет годым ий йымалне шагалрак пагыт лийын, сандене мландат тыште сайрак, чодырасе тӱрлӧ кушкыллан вияҥаш утларак келшыше.

Тыште мланде порвола

Учёный-влакын шымлымышт почеш, заказник кумдыкысо рельеф карстовый, сандене тыште мланде волен кайыме дене ышталтше воронка сынан кугу лаке шуко. Улшо чыла ержат тыгак шочыныт да чын форман улыт. Тыгай воронкаже кызытат южгунам ышталтыт.  

 Сотнур кӱкшакан йӱдвелныже лектын шогышо нержым авырен налше карстовый «ӱштӧ» тӱҥалме верыште республикыштыжат тыгай ер эн шуко уло. Эрвел гыч касвеке шотлаш гын, 12 ер погына: Мӱшыл, Елан ер, Пезмучаш, Пужан ер, Шемъер, Из ер, Мочыла ер, Покиер, Килоер, У-ер, Кугу Чылдыви ер, Изи Чылдыви ер. Кугурак ерже-шамыч шуйнышырак форман улыт да кок але кум карстовый воронка ушнымылан кӧра ышталтыныт. Тыгай улыт Елан ер, Пужан ер, Шемъер. Молыжо овал але оҥго форман улыт. Келгыт шотышто нуно  тыгак тӱрлӧ улыт. Мутлан, эн келгыже — Изи Чылдыви ер, эн лапкаже — Мӱшыл. Но нине ер деч посна тушто эше лӱмдымыжат ситышын.

Пужан ден Елан ер-влакын серышт поснак мотор, тӱрлӧ кушкыллан поян улыт. Но изи ер-шамычат шке сынышт дене ӧрыктарат. Специалист-влакын палемдымыштым иктешлаш гын, тунар шуко билогический лӱмым ончыкташ лиеш, йылмет тодылат. Сандене умылаш лийшын ончыктен кодыман, очыни. Мутлан, Кугу Чылдывий ерын тура серысе куэран пистер лоҥгаште «Йошкар книгаш» пуртымо «тыглай венерин башмачок» ден «йошкар вуян пыльцеголовник» шуко улыт. Изи Чылдыви ерысе вӱдыштӧ ош кувшинке шуко.  Памашшинча-влак  воктенак вӱд йымалсе тӱням сӧрастарыше кушкыл, моко шуко. Мочыла ерыште  нарынче тӱсан «тыглай пузырчатке» чот пеледалтеш.

Шукыжым «Йошкар книгаш» пуртымо

Чылаже заказник кумдыкышто шанчызе-влак 83 урлык гыч 589 сосудистый кушкылым верештыныт. Иктешлаш гын, тыште Марий Элыште рашемдыме 38 процент урлык кушкеш. Тышеч латнылтыштым Марий Элын «Йошкар книгашкыже» пуртымо, кокытшым Российысыныш, тиде – «чын венерин башмачок» ден «йошкар пыльцеголовник».

Республикыште але марте верештдыме кум тӱрлӧ кушкылымат рашемдыме, тиде — кандывуй распростертый, чевергыше кишкыйылме, тростник сынан йошкар шудо (лисохвост). Лач тыште гына тыгак пеш шуэн вашлиялтше  «татар корставник» кушкеш. Европын эн эрвелныже верештме тыгак аралыме урлык  — «лунник оживающий» —  уло. Лӱмыштым рушла ончыкташ логалеш, молан манаш гын биологий термин-влакым марлаш кусарыше ик эн лӱмлӧ шанчызе Х.Балдаевын мутерыштыжат нуно уке улыт. 

 Шайра эҥер серысе лапыште кушшо пӱнчерыште тӱрлӧ лишайник шуко. Коклаштышт икмыняржым тыгак республикын «Йошкар книгашкыже»  пуртымо.

Насекомыйым гын Сотнур кӱкшакаште 219 видым шанчыеҥ-влак рашемденыт. Шуэн вашляилтшыже — кокыт. Кайыквусо чот 114 урлыкыш шуэш. Лужым Марий Элын «Йошкар книгашкыже» пуртымо. Шайра кундемысе  ерлаште 16 тӱрлӧ кол ила.

Чыла тидым шотыш налынак, учёный-влак ты кумдыкым кугыжанышын шулдыр йымакыже налаш, тудын флор ден фауныжо, экологийже ынже локтылалт манын, аралыме посна режимым пурташ кӱлешлан шотленыт.

 С.НОСОВА.

 

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий