Газетнан унаже – Байконурышто 30 ий утла пашам ыштыше, ты космодромышто шымлыше рӱдерын секретный отделенийжын начальникше А.ГОВОРУХИН.
Мутланымашна – космодромысо паша, оҥай вашлиймаш да тыглай илыш нерген.
Ӧрыктарыше, мондалтдыме пагыт
Анатолий Александрович шочынжо Йӱдвел Казахстаныште. Армий деч вара рвезе Байконурыштак «Сатурн» радиотелеметрический комплексыште операторлан тыршен. Нуно мӱндыр космический аппарат дене кылым ыштеныт, кӱлешан тӱрлӧ информацийым налыныт. Варажым Анатолийым секретный частьышке, испытательный рӱдерыш, кусареныт. Тыге тудо кино-фотодокумент дене пашам ышташ тӱҥалын. Лўмлє космонавт, тўнямбалне чапланыше е‰-влак дене вашлийын, нунын автографыштым налын, фотографироватлен.
Тыглай ялысе рвезылан ончыч тушто чылажат єрыктарыше лийын. Мутлан, платформышто «Луноход-2» аппарат, Галлей кометын волымыжо… А Тылзым шымлыме программым шуктымаште «Надир» ракетоносительым кучылтмо ӱмырешлан шарнымашым коден. Испытательный полигонышко ракетым шогалтымекышт, кӱшыл мучашыже эсогыл изиш лӱҥгалтын. 106 метр кутышан, 36 двигателян лийын. А.Говорухин тӱрлӧ ракетым ужын: космическийым, боевойым… Пашаштышт эреак кугу да у вашталтыш лийын
«Пудештыныт», но илыше кодыныт
Космонавт-влак кокла гыч шукышт тыглай, проста улмышт дене ойыртемалтыныт. Южо космонавтше моткоч мутланаш йӧратыше, весела койышан лийын гын, Валерий Быковский ден Герман Титов шагал кутыреныт. А.Говорухин Алексей Архипович Леонов дене кылым кучен. А паша ыштыме годым тӱрлыж денат вашлияш логалын. – Чоҥештыме деч ончыч, космосышто чыла сай лиеш манын, 100 процент гарантий, пеҥгыде ӱшан ик ганат лийын огыл да ок лий. Кеч-могай татыште вучыдымо ситуацийыш логалын кертыныт, – ойла Анатолий Александрович. – Мый лётчик-истребитель-влакым эскеренам. Нуно стресслан психологически ямде лийыныт. Арам огыл ончылгочак тўрлє тергымашым эртат. Космонавт-шамыч, можыч, чот тургыжланеныт, но шкеныштым моткоч ласкан кученыт, мыскарам ыштеныт. Икмыняр ий космосыш иктымат колтен огытыл. Тиде «каныш» деч вара 1972 ийыште ме совет экипажым ужатенна. Байконурышто полигон испытательный лийын. Тӱрлӧ сынан шымлымаш эртаралтын. 1978 ийыште интеркосмос программе шыҥдаралташ тӱҥале. Социалистический эл-влакын космонавтыштат чоҥештеныт Нунын дене кылым кученна. 1983 ий. Ракетым колтымо тат. Тушто Титов ден Стрелков лийыныт. Ме камерым ракете велыш виктаренна, молат съёмкылан ямдылалтыныт. Ты вер деч 150 метр ӧрдыжтӧ лийынна, 300 метр тораште автобус, тӱрлӧ транспорт шогеныт. Ала-могай татыште ракетын ўлыл мучашыжым тул авалтен волгалт кайыш, пудештме йӱк шергылте. Тыгодым йырже улшо е‰-шамычлан, мыланна, рекордсмен лияш верештын. Моткоч писын єрдыжкє куржынна. Йырна ончал савырнышна: ик ем ок сите. Тиде Иосиф Сталинымат фотографироватлыше илалше фотокорреспондент Александр Маклецов лийын. Ик жап гыч садет мемнан велыш «верблюд колючкеш» удыркалалт пытыше, кушкедалтше вургеман, вӱраҥше кидан окшаклен толеш… «Кӱртньыгорно гыч камвозынам, кидем дене лакым пургедаш тӧченам», – мане тудо тунам. Ракете нєлталалтме деч ончыч пудештын, но аварийный системе жапыштыже чӱкталтын. Оператор Александр Судаков кӱлешан кнопкым темдал шуктен. Тушто лийше-шамыч, Титов ден Стрелков, илыше кодыныт, парашют дене воленыт. Варажым КГБ гыч еҥ-влак толыныт, фотографироватлыме плёнкым налнешт ыле, но пуэн омыл, вет секретный плёнкым аралымылан тунам мый вуйын шогенам. Тылеч вара Герман Титовын чоҥешташ тарванымыж годым эше ик гана туткар лийын. Ындыжым антенне-влак почылтын огытыл. Тыге кужу жап эртымек гына тудо ик гана космосыш чоҥештен. Такшым тӱрлӧ аланыште тыршыше-влак тӱрлӧ йӱлалан, палылан ўшанат. А мый теве мом шижынам: космонавт-шамыч чоҥештымышт деч ончыч пушеҥгым шынден огытыл, лўмынак фотографироватлалтме деч кораҥыныт.
Кўшыч, космос гыч… Космонавт-влакын мландыш волен шичмыштат оҥай лийын… Тудыжо чылаж годым палемдыме да шонымо семын ок эрте. Тӱрлӧ вере: я ерыш, я чодыраш – волен шогалыт. Икана Леонов ден Беляев тайгаш логалыныт. Нуным кум кече кычалыныт. Варажым тыгай случай нерген шкештак мыскара йӧре каласкалат. Можыч, тургыжланеныт, но тидым нуно огыт ончыкто. Такшым чылажат парашют дене волымо семынак эрта. Волымо космический аппарат атмосферыш логалмешкыже йўлен когарга. Варажым, ты аппарат йўлышє шарыш савырнымеке, ӱмбал лончыжо тєргалт возеш. Тидым космонавт люк гыч ужеш, а южгунам… туткарат лиеш.
Уэш пєртылмє ок шу Анатолий Говорухин Йошкар-Олаште 17 ий ила. Уэш Байконурыш каен, кеч турист семын ончалаш кумылжо уке. – Чон коржеш… Олажат шаланен. Стартовый комплексше улыжат нылыт веле кодын. Жапше годым военныйжыге коло утла площадке лийын, – манеш шкеже. – Тӱрлӧ тоштер уло, экскурсий дене миен коштыт… Но 31 ий пашам ыштыме деч вара чон йєршеш ок шупш. Космосыш чоҥештылыт, атмосферым куштыраҥдат, маныт, но… У технологийым шымлен ямдылат, сото кылат тышечак вийым налын. Космос отрасльыште шочшо у технологий варажым ялозанлыкыште, производствышто кучылталтеш. Теве спутник-влак связь, вооружений, науко, навигаций, мете- орологий сферыште кучыл- талтыт, мландын, чодыран, пӱртӱсын вашталтмыштым эскерат… У технологийым, кӱлешлан кучылтын, илышыш шыҥдарыман. Девиземжат – «Создавать, но не нарушать». Байконур – тиде мыйын самырык илышем. Тушто моткоч виян специалист-влак пашам ыштеныт, космонавтшамыч коклаште лийыныт, мастарлыкым, опытым погеныт. Кызыт системыже вестӱрлырак, но начар манаш келшен ок тол. Нимом шылташ, шуко специа- листым йомдарыме. Байконур полигонышто эн кугу аварий 1960 ийыште лийын. Тудо катастрофышто 100 утла виян специалист колен. Нунын ко- клаште – маршал Неделин. А Юрий Гагариным, ХХ курымын чапланыше айдемыжым, кугу буква денак элнан Гражданинже манме шуэш..
Коллекционер, фотограф…
А.Говорухин самырыкше годымак космонавт, тӱҥ конструктор-шамычын автографышт дене конвертым, маркым поген. Тыгайже тудын вич альбомыш чумырген. Тӱжем наре конверт. Иктыжым мыланемат пєлеклыш. Тылеч посна мӧҥгыштыжє 150 сорт кактус уло. Пеледмышт годым пеш моторын койыт. А фотографий шотышто… – Тудо мыйын ынде вӱрышкемак шыҥен, векат. Фотоаппарат эреак пеленем, – манеш Анатолий Александрович. – Тӱҥалтыште лийын: ола урем дене ошкылмо годым иктаж келшыше верым але айдемым фотографироватлаш тӱҥалме годым «Лиеш але уке?» манме йодыш вуйышто пєрдын. Марий Эл – моткоч мотор кундем. Сылне пӱртӱс, ужар чодыра, кумда пасу, тӱрлӧ пеледышан олык сымыстарат. Мутат уке, ойыртемалтше вершєрым, калыкым войзен кодаш тыршем. Тысе кундем туризмлан пеш келшыше, йоча-влак дене канаш, чон ласкалыкым муаш келшен толшо. Калыкшат поро. Теве тидлан кӧрак 2002 ий гыч Йошкар-Олаште илем. Чӱчкыдын пӱртӱсыш лектам, шарналташ янлыкым, кайыкым, сылне вершӧрым войзем.
Е.ЭШКИНИНА
Фотом еш альбом гыч налме
