Марий калык погынлан ямдылалтме амал дене кызыт республикыштына да Российысе регионлаштат погын гыч погын марте ыштыме пашам иктешлыше да делегат-влакым сайлыме конференций-влак эртат. Тыгай конференций Марий Элыште эн ончыч Морко районышто эртен. Мер Каҥашын еҥже Анатолий Титов докладым ыштен. Таче ме тудым кӱчыкемден савыктена:
— Марий калыкын X погынжо деч вара жап шижде эртен кайыш. Резолюцийыштыже шочмо йылмым вияҥдыме йодыш тӱҥ верым айлен. Тачысе кечылан Морко районышто 13 школышто 1133 икшыве марий йылме дене литературым, 8 школышто 1805 икшыве кугыжаныш марий йылмым, 2442 йоча культур историйым тунемыт. 9-ше класслаште тунемше 97 икшыве марий йылме дене, 102 икшыве марий литератур дене экзаменым кученыт. Чылаже 29 туныктышо тиде аланыште тырша. Ялласе 8 йочасадыште 301 икшыве марий йылме дене шуаралтеш, Морко, Кужер, Октябрьский, Зеленогорский посёлкыласе 10 йочасадыште 793 икшыве шӱмаҥеш.
10 декабрьыште Тиште кечым палемдыме годым ынде икмыняр ий почела «Марла чын возена» диктантым возымашке ушнена. Тений республик мучко 6 тӱжем чоло еҥ тушко ушнен гын, кудшӱдӧ утлаже — Морко велне. Сеҥыше радамыште Морко кундемын шочшыштат улыт. Кодшо ий гыч районысо туныктыш тӧнеж дене пырля ты кечылан шочмо йылмына нерген шонкалымашан сочиненийым возаш темленна. Сайжым, ойыртемалтшыжым райгазетын лаштыкыштыже савыктена.
Шочмо йылме дене лектын шогышо газетым кузеракын лудмымат аклыман. Чаманен каласыман, марий савыктышын подписчикше-влак радам районышто ий гыч ийыш шагалем толеш.
Йылмым вияҥдыме годым тудын арулыкшо нерген мондыман огыл. Теве корныла воктене ял лӱмым рушла возыман палемдыш-влакым тӧрлатыме да воктекыже ялын, селан марла лӱмжым возымо йодышым тарватыме ыле. Ты шотышто Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже Анатолиий Николаевич Иванов дене вашлийын, «йыргешке ӱстел» йырат погынен мутланыме. Лӱм-влак рушла, марий йылмын ойыртемжылан кӧра иралтын сералтыныт гынат, нуно Российысе реестрышке пеш шукертак пурталтыныт. Садлан тудым вашталташ куштылгыжак огыл. А воктекыже марла йоҥгалтшыжым сераш шийвундо уке маныт. Тыгак ял лӱмым кӱчыкемден серымат вашлиялтеш. Мутлан, Чавайнур корнывожышто Нуръял Корамас уло. «Корамас» мутшым йомдареныт да Морко посёлко воктенысе Нуръялыш кудалат, лектеш. Тыгай йодыш-влакым эре «тарватылынак» шогыман да шукерте огыл Кугыжаныш Погыныш сайлалтше депутатна-влак дене пырля пашам ыштыман.
Уремсакышым марла серымат шкенам виян, поян, мотор йылман калыклан шотлаш полша. Теве Йошкар-Олаште бизнесъеҥ-влак, шкешт вес калык гыч улыт гынат, палдарыше уремсакышым рушла да марла серат. А Моркышто кузерак? Кевыт, аптеке — эмгудо але иктаж арверым-ӱзгарым ужалымым палдарышым кузе возымо?..
Марий йылмым вияҥдымаште районысо библиотеке системе сайын пашам ышта. Нуно интернет пасушко шуко марий книгам луктыт, моло йӧнымат кучылтыт.
Книга — шанче вий гын, памаш — илыш вий. Таклан огыл кугезе-влакын йомаклаштышт калыкым сеҥаш осал вий памаш шинчам петыра. Мемнан паша – кугезына-влак семынак памашшинчам арален шогаш. Район мучко пеш шуко памаш уло. Верысе инициативе проект полшымо дене таче кечылан кум памашым тӱзатыме: Морко посёлкышто, Азъялыште, Кокласолаште. Арыныште памашым черке пашаеҥ-влак ачаленыт да йӱштылаш келыштареныт. Тыгак Унчо кундемыште чылалан палыме Янык памашым тӱзатыме. Шора эҥер воктенысе памашым йӱштылашат келыштареныт. Моло вереат ял калык шке вий дене ты пашам шукта. А районысо книгагудын пашаеҥже-влак нине памаш-влакын историйышт нерген материалым погат, интернетыш вераҥдат. Ты пашам Моркысо рӱдӧ книгагудын краеведений отдел вуйлатышыже Жанна Иванова вуйлата.
2015 ийыште Геннадий Савельевич Григорьевын тыршымыж дене Морко гыч Олыкъялыш Н.С.Мухинын корныжым тошкышна. Тоштерже ончылно илыш корныжым, калыклан ыштен шуктымо поро пашажым шарналтышна, почеламут корнылажым лудна. 2016 ий июльышто Олык Ипайын шочмо кундемышкыже велосипед дене кудална. Тушто тудын родо-тукымжо да ял калык дене вашлийын, поэт нерген шарналтышна, йӧратыме верлаштыже лийна. 2017 ий 19 майыште Никандр Лекайнын 100 ияш пайремышкыжат велосипед педальым тошкен мийышна. Тушто Колумб лудмаш пайремыш ушнышна. 2018 ий августышто Кугу Шальыш Элнет Сергейын (С.А.Краснов) 115 ияш лӱмгечышкыже адакат велосипедым кушкыжын кудална. Тушто тукым шӱжарже Нина Сошина, верысе калык дене вашлийын мутланышна. 2019 ий Тойдемарын шочмыжлан 120 ий темме амал дене 21 июньышто Кожлаерыш, Тойдемар тукым деке унала кудалнена ыле. Ты мероприятийым эртарыме паша план дене келшышын, Лидия Иксанова дене президент национальный интернат-школын йоча кӱслезе ансабльым ӱжмӧ шотышто веле йодышым рашемдаш кодын ыле. Кугу пайремым эртарыме нерген мут лекте, уке, администраций велым огыл. Меат ӧрын чарнен шогална. Вучышна, тушко, сценарийышкыже шке полышнам пыштена манын. Тыге вученак ондалалтын кодна… Вес ганалан кугу урок лие: шке шонен пыштыме пашам, весын ойлымыжым-сӧрымыжым колыштде, шкеак шуктыман.
Посна «Чукша курыкыш куржын кӱзымаш» спорт пайрем нерген палемдыман. Тудо икымше гана 2014 ийыште Геннадий Григорьевынак тыршымыж дене эртаралте. Тӱҥалме пашажым 2016 ий гыч умбакыже мыланна шуяш логале. Шуко еҥ ты пашашке шке жапшым, вий-куатшым пыштен. Кажныже толшо калыклан весела лийже манын тыршен. Мер каҥашын, мер организацийын тӱҥалме пашажым политмодышыш савыраш ыжна пу. 2018 ийыште тудым мер организацийын мероприятийже гыч район кӱкшытыш нӧлтална. Ынде тудым республикысе Молодежный политике, спорт да туризм министерстве кӱкшытыш нӧлталман.
Районышто шке марий тӱвырам, йӱлам арален кодымо шотышто идалык мучко шуко паша ышталтеш. Морко тӱвыра полат, ялысе 24 тӱвыра пӧрт, 24 книгагудо пашаеҥ-влак тӱрлӧ мероприятийым эртарат. Чодыраялысе «Тӱрлемӱдыр», Унчысо «Акреттӱр», Шеҥшысе студий кугезе йӱлам арален кодымаште тыршат.
Сӱрем кумалтыш Унчысо отышко кажне ийын шуко еҥым чумыра. Тыгак Токперде кундемыште кумалтышым эртараш тӱҥалыныт. У Илем воктеке, Курык Кугыза деке кажне ийын утларак еҥ шке корныжым виктара. Кожлаер, Кокласола воктенысе отылашке шке шот дене кумалаш коштыт. Элнеттӱр воктене Салика отым тӱзатен шынденыт. Изи Корамас ял воктенысе Чавай ото кундем мланде таче посна еҥын кидыште гынат, аралалт кодшо онапу йыр пушенге-влакым шынденыт.
Кажне ийын районысо Пеледыш пайрем, «Сӱан йӱла» ончыш шуко калыкым погат. Кодшо ийын «Унчо — финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже» аланыште веле регион-влак кокласе да тӱнямбал кӱкшытан 12 мероприятий эртен. 26 апрельыште чумыр марий калык дене пырля Талешкына-влакым шарналтена. Кажне школышто ты кечын шке мероприятийыштым эртарат.
Шуко сай паша ышталтеш, чылаштым мокталтыме шуэш. Поснак «Ӱжаран Унчо велне» книган авторжо Иван Михайлович Евсеевым, Галина Васильевна Кузьминам. Тудын тыршымыж дене кодшо ийын Элнеттӱрыштӧ Отечественный сарыште лийше-влаклан стеле шочо. Алик Иванович Данилов йолташыже-влак дене пырля шочмо кундемыштышт вер-шӧрыштым тӱзатат, кугезыштлан шарныктышым ыштеныт, кийыме верыштым ачален-эрыктен шогат. Шукерте огыл А.И.Букетовлан шарнымаш оҥам почна. Тиде — тӱшка вий дене шуктымо пашан лектышыже.
Мер Каҥашын еҥже семын тӱшкан илыме марий кундемлашке шуко вере миен кошталтын. Президиумын еҥже семын вуйверын чыла гаяк погынымашыштыже лиялтын. Тӱҥалтыш жапыште тыгай погынымаш деч вара делегат-влак ден активым погаш тыршыме. Но кажныжын шке пашаже шуко, але кокланже южыжын койышыжлан кӧра тӱшкан погынен кутыраш нелырак лийын. Садлан пашам вес семын виктараш логалын. Мом ужмым-колмым чылам поген каҥашаш огыл, тиде кӧлан кӱлеш, тудын дене веле посна вашлийын але сото кыл полшымо дене каҥашаш. Кугу йодыш лекме годым веле «йыргешке ӱстел» йыр погынымо. Пашам чон йодмо почеш ыштет гын веле, лектышыжат куандарыше лиеш…
Снимкыште: Х Марий калык погынышто – Морко районын делегацийже.
С.НОСОВА
М.Скобелевын фотожо
