Вольык чер ваштареш кучедалше Советский районысо станций начальникын пашажым жаплан шуктышо А.Монастырских дене газет пашаеҥ В.Смоленцев вашлийын да икмыняр йодышым пуэн.
— Андрей Михайлович, кызыт, шошым, мӱкшызӧ-влак ветлабораторийыш шымлаш колышо мӱкшым кондат. Нуно мом палышаш улыт?
— Кужэҥер ден У Торъял районлаште лабораторий-влакым петырыме. Ынде мӱкшызӧ веле огыл, ялозанлык сатум ужалыше чыла организаций ден предприятий, посна еҥ шымлышаш материалым мемнан деке кондышаш улыт. Тыште специалист-влак опытан улыт, базынат келшен толшо. А мӱкшым кондымо шотышто тидым каласем: шымлаш чонан мӱкшымат кондыман. Вет колышо мӱкшын капыштыже гемолимфа манмыже кошка, ок код. Тидыже шымлымаште нелылыкым луктеш.
— Районышто вольык чер дене кучедалме профилактике паша жапыштыже эртаралтеш?
— Мыланна профилактике мероприятий шотышто кугыжаныш заданийым пуымо. Сандене тыгай паша чыла тӱрлӧ озанлыкыштат эртаралтеш. Фермер озанлыклаште, кугу ялозанлык предприятийлаште график почеш шукталтеш. Апрель мучаште-май тӱҥалтыште шке озанлык-влакым авалтена. Вӱрым налын шымлена. Тӱкан шолдыра вольыкым шымлымеке, лейкоз рашемдалтеш гын, карантиным увертарена. Тӱшка озанлык вуйлатыше-влак тиде черлан кугу тӱткышым ойырен огытыл, палемдыме мероприятий-влакым шуктыдымо могай туткарыш конден кертмымат тӱрысшак умылен огытыл, очыни.
Лейкозан вольыкым рашемдымек, нуным посна вӱташке ойыраш темлена. Но тӱшка озанлыклаште нуным шогалташ вер ок сите. Сандене посна группылашке ойырашышт перна. Озанлыклаште лейкозан шагал огыл вольыкым сдатлыме. Кодшо ийын районысо ик озанлыкыште кудло вуй вольыкым сдатлаш пернен, вес озанлыкыште – нылле вуйым. Тыге чер шарлен кертме лӱдыкшым иземдыме.
«У илыш» колхозышто лейкоз шотышто сӱрет эн сай. Черан туна-влакым вигак сдатлыме. Тыге самырык вольык таза кодын. Специалист-влак тыршат. Озанлык вуйлатыше Иван Баранов шкежат пашаче коллектив деч пеҥгыдын йодеш. Проблеме деч рдыжтӧ ок шого, мероприятий-влак планым ямдыленыт да тудым жапыштыже шуктат. Меат полышым пуэна. Киров лӱмеш колхозышто вуйлатыше вашталтын. Тыште але марте эше ожнысо семынак ушкалым ӱшкыж дене тӱжаҥденыт. Тудо черым шарен кертын. У вуйлатыше тудым кораҥден. Ончыкыжым тыште чыла мероприятий план почеш эрташ тӱҥалшаш.
— Шке озанлыкыште лейкоз ваштареш кузе кучедалыт?
— Шагал огыл еҥ пӱрымашыжым ялозанлык паша дене кылдынеже. Но тиде сомыллан пижме деч ончыч шоналтыман: отрасльыште шуко палаш кӱлеш. Ушкал уло, мландым налынам да чыла, тылеч посна моло проблеме уке манын шонышо йоҥылыш лиеш. Лачак бухгалтерийым гына палыме шагал, кеч изишак агрономийыште, ветеринарийыште шинчымаш лийшаш.
Агробизнес школ ялозанлык пашам ышташ шонышо-влаклан лӱмынак курсым темла. Тушто тунемаш уто огыл. А тунемдыме тыгай туткарыш конден кертеш. Ты шотышто ик примерым гына кондем. Ик предприниматель (лӱмжым ом ойло) грантым налын. Тиде окса дене сай урлык вольыкым ашныше племозанлык деч таза тӱж туна-влакым конден да фермыш шогалтен. Телым вӱташте йӱштӧ. Шокшырак лийже манын, шке озанлыкыште ашныме тергыдыме вольыкым ешарен налаш шонен пыштен. Тергымеке, пале лийын: шке озанлык гыч кондымо вольыкшат, тӱшка озанлык гыч налмыжат лейкозан лийыныт. Тыге тергыдыме вольык таза тунам черландарен. Теве кушко шукта ветеринарийын правилжым шотыш налдымаш.
Шукын кызыт шорыкым ончынешт. Палышаш улыт: шорыкым тӱкан шолдыра вольык дене пырля шогыкташ ок лий. Вет шорык йол кӱч черым шарыше вольыклан шотлалтеш. Тудо тыгай чер дене утларак чот авалтеш. Сандене кӧ ялозанлыкыште пашам ышташ тӱҥалнеже, эн ончычак ветеринарный службо дене кылым кучышаш. Кажне районышто виян ветврач-влак улыт.
Ялыште шукын ӱшкыжым пукшен ӧрдыктарат. Шке озанлыкыште ушкалым кучышо-шамыч шукынжо вольыкыштым лач тыгай ӱшкыж дене коштыктат. Тыге шулдынрак шуэш. Но тергыдыме ӱшкыжшє турлӧ черым шарыше лийын кертеш. А искусственно тӱжаҥдаш шергырак, специалистымат кычалман да кондыман. Тыгай йӧн дене тӱжаҥдыме годым вольыкын родо-тукым кылже ок лий, ушкал лӱштышым кугемда, лейкоз деч аралалтеш. Кызытеш районыштына искусственно тӱжаҥдыме пункт уке. Специалист ӱжмӧ почеш лектеш але тудым налаш толыт.
— Орымаш чер деч аралалтме шотышто мом каласеда?
— Тиде йодышымат пӱсӧ радамыш пуртыман. Мемнан дене пытартыш жапыште кок вере тыгай черым пален налме. Икымшыже Вечын кундемысе Удельный ялыште. Весыжым Шнаран воктенысе чодыраште сонарзе-влакын лӱйымӧ рывыжыштым лабораторий условийыште тергыме да орымаш черан улмыжым рашемдыме.
Тиде чер айдемыланат пижын кертеш. Сандене чыла ялозанлык вольыклан, мӧҥгысє янлыклан вакцинацийым ыштена. Тылеч посна озадыме пий-влак тӱшкан коштыт. Нунат айдемылан лӱдыкшым ыштен кертыт.
— Озадыме пий-влак дене кучедалме нерген радамлынрак каласкалыза.
— Озадыме пий шотышто тидым каласем. Ялозанлык да продовольствий министерствыште, Ветеринарий комитетыште мыланна тыге умылтареныт: эртыше ийын 28 декабрьыште «Вольык деке поро кумылым ончыктымаш» закон лектын. Ончыч озадыме пий-влакым лӱйкаленыт да пашаже пытен. Ынде тыгай янлыкланат поро кумылым ончыктышаш улына. Тыгай пий-влакым кучышаш, прививкым ыштышаш, тукымжым шарен ынже керт манын, стерилизоватлышаш, посна оралтыште ик жап ашнышаш, пукшышаш, вара луктын колтышаш улына. Тыгай пашам мемнан дене банно-прачечный предприятий шукташ тӱҥалеш. Тудо тиде пашалан ямде, манаш лиеш. Пий-влакым вераҥдаш оралтым ямдылыме. Но тиде паша изи огыл роскотым йодеш. Окса пура гын, тыгай мероприятийым шукташ тӱҥалаш лиеш. Тиде пашам виктарен колтымаште район администрацийын надыржымат палемдыман.
— Кайык грипп шарлен кертме лӱдыкшат изи огыл. Ты шотышто могай шижтарыме паша эртаралтеш?
— Тиде йодышат кугу тӱткышым йодеш. Ты шотышто ветслужбо, сурткайык фабрикын специалистше, тыгак администраций-влак веле огыл, кажне еҥ ответственностьым шижшаш. Кайык грипп тиде мыскара огыл, тудо ала-кушто тораште огыл, лишнак коштеш. Теве налаш сурткайыкым да тудын игыжым ужалыше-влакым. Нуно ончылгоч палемдыме верыш рашемдыме жаплан лектын ужалат. Кӧ тыгай пашам шукта, ме раш палена. Нунылан эҥертыман, нуным верысе калыкат чурий гычак палышаш. Мо тугай ветеринарный свидетельстве, кайык грипп – нуно сайын палат. Электрон вариантан документышт уло. Озанлыкыштышт ашныме сурткайыкым ветеринарный службо терген.
Мемнан районышто сурткайыкым кок предприниматель ужала. Иктыже – Кодам гыч, весыже – Вечын кундем гыч. Кажне районышто тыгай еҥ-влак улыт. Но лийын кертыт вес кундемла гыч ужалаш толшо палыдыме еҥ-влакат. Нуно сатуштым шулдынрак темлен кертыт. Сандене ты шотышто шоналташ уто огыл.
Кугу лӱдыкшым ыштен кертеш ир пӱртӱсышто илыше кайык. Шке озанлыкыште сурткайыкым ашныше-влак палышаш улыт: корак, олагорак,чаҥа да ир пӱртӱсыштӧ илыше моло кайык сурткайыклан шындыме кочкышым, вӱдым логалшаш огытыл, авырымаште лийшаш улыт.
— Ветеринарым калыкыште кузе аклат?
— Айдемым эмлыше врачым, специалистым калыкыште пагалат. Но ветеринарым ала-кузе вес семынрак ончат. А вет тудат вольыклан операцийым ышта, тӱжаҥда, икаманаш, айдемым эмлыше, шымлыше семынак тырша. Тудо чылажымат палышаш, йӱдшӧ-кечыже куржталашыже логалеш. Теве врачлан грантым ойырат, илыме верым пуат. А ветврачлан тыгайже нимоат ок логал. Пашам ышташ тӱҥалше ветврач, кеч тудын йошкар коман дипломжо лийже, эше опытшо уке. Ончыч опытым погаш кум ий жапым пуэныт, тунам тудын деч мом-гынат йодаш лийын. Кызыт самырык-влакым ветеринар-шамыч коклаште шагал ужат. Кадр шотышто йодыш пӱсын шога. Утларакше сулен налме канышыш лишемше але пенсийыш лекше-влак веле ыштат.
В. Смоленцев
Авторын фотожо.
