ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ

Тыштат волгыдо ончыкылыклан ӱшанат

Кужэҥер район Саламатнур ял калыклан илаш келшыше чыла йӧн уло. Ончыкыжым тудо эшеат саемшаш.    

Саламатнур ял Руш Шой деч кечывалвел-эрвелкыла кандаш километр коклаште верланен. Преданий почеш, тышке эн ончыч Озаҥ воктечын Яшкельде ден Эсметрын ешышт толыныт, оралтым чоҥеныт. Легенде дене келшышын, ялын лӱмжӧ кок мут гыч ышталтын: «салма» ден «нур». Шукерте ожно ял воктенсе тумо отышто кӱртньӧ салма-влак кеченыт. Тудын дене пуйто ялыште илыше-влак кокла гыч титакым ыштыше-шамычым мут кучаш шогалтеныт. Тыште эн шуко, 64 пӧрт, 1948 ийыште лийын, а эн шуко, 370 еҥ, 1940 ийыште илен. Тений идалык тӱҥалтышлан тыште 35 сурт озанлык шотлалтын, тушто 108 еҥ регистрацийым эртен гын, эреже 83 еҥ ила.

Тиде ял гыч Кугу Ачамланде сарыш 67 еҥ каен, 37 сєй пасуэш вуйжым пыштен. Нунын лӱмеш ял покшелне, кӱкшакаште, чылалан коймо верыште, шарныктышым почмо. Тушто марла возымо: «Элым арален кодышо-влаклан курымашлык чап!» Кок могырыштыжо кажне сарзын лӱмжым, кунам шочмыжым да колымо жапшым ончыктымо. Тыште пеледыш эреак тӱзланен волгалтеш. Ял калык шке патырже-влакым ок мондо.

1913 ийыште тыште ик классан земский училищым почыныт. Варажым, совет пагытыште, тудым тӱҥалтыш школыш савырыме. 1950 ийыште Аҥанур ден Саламатнур ялла коклаште шымияш школым чоҥымо, 1978 ийыште тудым тӱҥалтышыш савырыме. А 1990 ийыште тошто школ ваштареш тӱҥалтыш школын у оралтыжым нӧлтеныт. Ынде тудо петырналтын. Кызыт чыла йоча икмыняр ий ончыч чоҥымо Руш Шой  кыдалаш школыш коштеш. Икшыве-влакым школ автобус дене кондат, мӧҥгеш наҥгаен кодат.

— Саламатнур гыч мемнан деке лу икшыве коштеш, — ойла Руш Шой кыдалаш школ директорын тунемме да воспитатлыме паша шотышто алмаштышыже Т.Крылова. – Тений икымше классыш тиде ял гыч Вадим Соловьев толын. А школ омсам икымше гана чылаже латкуд йоча почын.

 1954 ийыште Аҥанур ялсоветым пытареныт, ял Руш Шой ялсоветыш куснен. Шке жапыштыже ялыште трахомотозный пункт лийын. Тудым К.Иванова вуйлатен. 1953 ийыште ял «Знамя» колхозыш ушнен. Тудо пагытыште тыште ушкал, сєсна, шорык, имне ферме, пырчым эрыкташ келыштарыме оралте, склад-влак лийыныт. Пӱтынь ял калык, манаш лиеш, тӱшка озанлыкыште пашам ыштен. Кевыт тӱрлӧ сатум калыклан темлен, межым почкымо цех пашам ыштен. Тошто кевытын оралтыже кызытат шинча, кугу кєгєным сакеныт. Параньга район гыч предприниматель у кевытын оралтыжым чоҥен. Но тудыжо кызыт кунам пашам ышта, кунам уке. Ойлат, кевытчыже черланен.

1990 ийыште ялыште вӱд пучым шупшыныт. Тудын дене кызытат пайдаланат. Но тудо ынде тоштемын, куатше иземын. Индешлуымшо ийлаштак ял марте асфалт корным шарыме. Тудо кызытат сайын аралалт кодын. Лач тудлан кӧрак, очыни, ял, кеч шоҥгемеш (тушто утларакше кугу ийготан еҥ-влак  гына илат), ок пыте. Сай корно улмылан кєра шуко ешыште автомашинам налыныт, вет тышке кеч-могай игечыштат логалаш лиеш. 1996 ийыште Ю.Смородинов фермер озанлыкым почын. Тудо кандаш ий пашам ыштен. Тиде озанлык пырчым, пареҥгым ончен куштен.

1960 ийыште клубым почыныт, воктеныжак межым кырыме цех пашам ыштен. Клубын пўрымашыже кужужак лийын огыл, коло ий веле почмо лийын. Ынде олмыжо веле кодын. Тудын верыштыже ялысе самырык-влак оҥа дене сцене гайым келыштареныт, изирак будкым шынденыт. Тыште южгунам концертымат ончыктат. Кызыт ялыште кевыт деч посна нимогай моло социал тӧнеж уке. Ялыште шке жапыштыже юмыйӱла радамым эскерен, шуктен толыныт. Сорта чўктышым, Кугечым, Семыкым, Илян кечым кумдан палемденыт. Кӱсотыш лектын кумалыныт. Ынде карт кугыза-влак кодын огытыл, сандене юмыйӱла радам эркын мондалтын толеш.

Ял уста, мастар еҥже-влак дене кугешна. Теве П.Соловьев тале мӱкшызӧ лийын, Г.Михайов плотник пашаж дене чапланен, а П.Ершов орвалан пу оравам ямдылен.

Ме тиде ялын ик эн илалше еҥже В.Волков дене вашлийын мутланышна. Тудо ӱмыржӧ мучко «Знамя» колхозышто пашам ыштен. Ончычшо тракторым виктарен, вара коло кок ий – бензовозым. Мутшо почеш, колхозлан бензиным налаш эсогыл Ухта марте кудалышташ пернен. Латшым ий ончыч пелашыже илыш  дене чеверласен. Ынде шкетын ила. Кок икшывыже уло. Галина ӱдыржӧ марлан лектын, Александр тиде ялыштак, вес уремыште, ила. Чапле суртым нӧлтен шынден, ешым чумырен. Тудо шуко вуй вольыкым, сурткайыкым ашна, тракторжо уло.

Кудывечыштак тележкым пижыктыман мотоблок шога.

— Мый шкеак тиде технике дене кудалыштам, — ойла Виталий Павлович. – Пареҥге лукмо годым кӱлеш, теве Саша эргымын шорыкшо-влаклан шудым солен намиен пукшем. Кырча-марчам шупшыкташ пеш йӧнан. Мый шкеже неле пашам ыштен ом керт. Южгунамже тудо моткоч полша.

Ты велнысе яллаште лиймына годым газовик-влакын пашам ыштыше техникыштым ужна. Аҥанур ялыште фермер К.Алексееван фермыж воктене пуч ора-влак киеныт. Чылажат ты кундемыште вашке пӱртӱс газ дене пайдаланаш тӱҥалшашым шижтара.

— Ме газым шукертсекак вученна, — ойла шоҥгыеҥ. – Тудо лиеш гын, кызытсе семын пуым олтен толашымат ок кӱл ыле. Почто шотышто каласынем. Валентина Малинина мемнан ялыште ила, сандене газетым жапыштыже конда. Ты шотышто ӧпке уке. Тудо эше Шойдӱҥ, Аҥанур ял-влакым обслуживатла. А теве медицинский обслуживаний шотышто нелырак, Руш Шойыш шумеш кайыман.

Ялыште пӱртӱс газ лиеш ыле гын, ала кызытсе семын самырык-влак єрдыжкє илаш огыт кусно ыле. Теве тений гына кок икшыван Исановмыт еш Кужэҥерыш илаш кусныш. Суртышто авашт шкетын шинчен кодо. Ял адак ныл еҥлан шагалеме.

Тиде ялыште илыше Ю.Соловьев дене мутнам вашталтышна.

— Мый пелашем дене коктын илена, — ойла тудо. – Пайрем кечылаште ял пуйто ылыжеш, шочмо велыш шукын толыт. Тунамже чонланат весела лиеш. Концертымат южгунам эртарат.  

Ял калык дене пырля вольыкат шагалемеш. Кызыт тыште ушкал индеш вуй веле уло. Черет дене кӱтат. Йєра кеч уто шєрым погат. Казам, шорыкым, сурткайыкым гын шукырак ашнаш тӱҥалыныт.

Ял чылт изижак огыл, кок уреман. Тыште пєрт-влакат ятырже кермыч дене чоҥымо улыт. Кызытат нӧлтат. Теве Ю.Смородинов кок пачашан чапле пєртым чоҥа. Верысе кучемын депутатше. Кызыт моло кундемысе яллаште старосто-влак пашам удан огыл ыштат. Тыштат ял кевытыште пашам ыштыше В.Быкова ятыр ий старосто лийын. Но кызыт тазалыкше начареммылан кєра тиде пашам шуктен ок керт.

— Ялыште пытартыш тӱшка погынымаште старостым муаш да пеҥгыдемдаш кутырен келшенна ыле, — ойла Руш Шой ял администрацийым вуйлатыше М.Антонова. – Но кызытеш эше старостым ойырен налын огытыл. Тыште калыклан паша вер шотышо кугу нелылык шижалтеш. Шке озанлыкым вияҥдыме деч моло пашаже уке. Шукын ӧрдыжкӧ кудалыштыт, «Акашевский» сурткайык фабрикыште тыршат. Ялын эше ик проблемыже – тыште тул ваштареш кучедалаш келыштарыме вӱд шинчыме вер уке.

Тиде ялыште лиймына годым игече моткоч чапле шогыш, уремыште шӧртньӧ шыже озалана. Ятырын пакчаште пареҥгым кӱнчат, моло сомылым шуктат. Илыш шке радамже дене кая. Ял калыклан сай ончыкылыкым тыланыме шуэш.

Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ.

Авторын фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий