Параньга районышто промышленностьын вияҥмыже да перерабатыватлыше отрасльын ышталтмыже 1941 ий мартыште райпромкомбинатын шочмыж дене чак кылдалтыныт. Тудо озанлыкыште кучылталтше ӱзгарым лукшаш улмаш, но сар тӱҥалмылан кӧра фронтлан кӱлшӧ продукцийыш куснаш логалын. Тыште санитарлан имне тер ден орвам, омыта ӱзгарым, саркуралым шупшыкташ яшлыкым, меж портышкемым да молымат ямдыленыт.
Сар пытымеке, чодырам пӱчкеден, оҥам вагон дене Ростов областьыш, Украиныш да моло вере колтымо. Умбакыже промкомбинат районысо колхоз ден совхоз-влаклан окнам, омсам, оҥам, Йошкар-Оласе завод-влаклан автомашина кузовлык комплектым да сатулык упаковкым ямдылен шоген. Продукцийже тӱҥ шотышто пу гыч ышталтын гын, лӱмжымат вара вашталтыме – 1972 ийыште пушеҥгым обрабатыватлыше комбинатыш савырнен. А вич ий гыч тушко Шернур торф предприятийын «Элнет» участкыжым ушымо, да тидын негызеш Параньга торф предприятий ышталтын. Но чодырам перерабатыватлымаш тугак производствын ик тӱҥ ужашыж семын аралалт кодын.
Манаш веле, Параньга районлан апрель мучаште 90 ий темеш гын, Параньга торф предприятий март кыдалне 80 ийым темен. Тыгай кугу ийготан предприятийже районышто тетла укеат. Адакше тудым 40 ий утла В.Д.ДУБНИКОВ вуйлата. Тудо тышке Шернур торф предприятий гыч толын да тӱҥалтыште кум ий тӱҥ инженерлан ыштен. Районышто тынар кужу жап ик предприятийым вуйлатыше тудак гына.
– Валерий Данилович, предприятийын илышыштыже пытартыш вич-лу ий жапыште могайрак вашталтыш лийын?
– Вашталтышыже кажне ийын лийын шога. Сандене илен лекташ тӱрлӧ йӧным кычалме. Эше 2013-2014 ийлаште торф участкын яра шинчыше столовой зданийыштыже лӱмын ыштыме кермыч коҥгаште пеш тутло киндым кӱэштына ыле. Но тӱҥ налшын – Параньга райпон – панкрутыш лекмекыже да ик жапыштак район рӱдыштӧ «Магнит», «Пятёрочка» гай кугу кевыт-влакын почылтмекышт, тиде паша деч кораҥаш логале. Тунам ешартыш йӧн семын кугу теплицым ыштышна да чодырам шындышаш озымым ончен кушташ тӱҥална. Вич ий мучко тудо мыланна могай-гынат шӱкалтышым пуыш. Но вара тӱҥ налшына семын чодыра участкылан вуйын шогышо арендатор-влак тидлан шке тунемын шуыч, да адакат чарнаш перныш.
Кугу ӱшан тӱҥ базыште пушеҥгым обрабатыватлыше цехлан ышталтын. Пу материалым коштышо камерлам налмеке, жапын йодмыжлан келшен толшо филенчатый омсам лукташ тӱҥалаш йӧн лекте. Тидлан эше у курым тӱҥалтыштак пижме. Но ончыч тылзыште 30 тыгай омсам ыштыме гын, у оборудованийлам налмеке – лу пачаш шукырак. Тылеч посна кӱварлык рейкым, вагонкым ямдылыме, да чылажымат сай качестваным. Омсанам Казаньыште гына шым кевытыште наледат ыле.
Вара чодыра шотышто нелылык лекте. Тудым чыла арендатор кидыш пуышт. Нуно акым туге нӧлтал шындышт, пуйто чодырам шке куштеныт. Шукыштын переработкыштат уке, пӱчкеден але шогышымак ужалкалаш тӱҥальыч. Но ончыч ик кубометр пӱнчылан 1,6-1,8 тӱжем теҥгем йодыныт гын, вара 4 тӱжем теҥге марте шергештарышт. Колхоз чодырам арендыш йодынна ыле. Кӱшыч разрешенийым пуышт, документымат ямдылышна. Но… икмыняр жап гыч тореш лийыч. Сандене меат акым кугемдыде ыжна керт. А калык шерге омсам кузе налын кертеш?.. Складлан ыштен оптен, уто роскотыш пураш огыл манын, ты производствым жаплан чараш, цехым петырен шындаш логале. Шергакан оборудований рӱдаҥ ынже локтылалт манын гына цехым ынде кокымшо ий олтен ырыктена.
– А пашаеҥже-влакым куш чыкенда?
– Пушеҥгым обрабатыватлыме цехыште ыштыше кокла гыч ик ужашыжым паша гыч колташ логале. Но сай специалист-влакым кодымо. Пӧръеҥ-влакшым пилорамыш кусарыме. Тушто ончычсо семын пырням йыгаш веле огыл, поддонным ямдылаш тӱҥална. Сандене, шыгыррак ылят, оралтым ешарен чоҥаш, 150 квадратный метрлан шаралташ, да ешартыш оборудованийым налаш перныш. Пӱнчӧ чодыра шергештын гын, поддонлан чыла тӱрлӧ пушеҥгым, пулан колтышаш материалымат, кучылтына. Сайрак поддонжым ужалена, а начарракше дене шкенан вес продукцийнам – фасоватлыме торф вартышым – оптен колтена. Да сай специалист кокла гыч ӱдырамаш-влакым лач ты вартышым ыштымашке, торф участкыш, кусарышна. Нуным тушко тӱҥ базе гыч кажне кечын шупшыктена. Кӱлеш годым пилорамышкат ушена.
– Тугеже ынде торф вартышым ямдылыме участке тендан тӱҥ паша верышкыда савырнен?
– А вет кодшо курымысо 80-ше ийла мучаште предприятий ялозанлыклан торфым лукмо пашам гына шуктен. Тунам РСФСР Топливо промышленность министерствын ялозанлык торф управленийжын начальникше Юрий Кириллович Бурак коллектив дене вашлияш толын. Производство базым да торф лукмо верым ончал савырнымеке, тудо йодын: «А молан торфым огыда перерабатыватле?» Ойлымыж почеш, южо торф предприятийыште кугу ончыкылыкан пашалан – торфым полиэтилен пакетыш оптен, калыклан ужалаш – тӱҥалыныт. Да мыланнат тыге ышташ темлен.
Тудын кайымыж деч вара ты ойым каҥашен налме да у пашалан пижаш кутырен келшыме. Кӱлеш документым ямдылыме, оралтым нӧлтымӧ, оборудованийым келыштарыме. Да тӱҥалтыштак торфым гына огыл, а терыс дене варен фасоватлаш шонен пыштыме. Мемнан йодмына почеш Ленинградысе Всесоюзный торф шотышто научно-шымлыше институт фасоватлаш терыс йӧршан торфым ямдылыме технический условийым да технологий схемым ыштен пуэн. Компостым ямдылаш терысым муаш йӧсӧ лийын огыл – воктенак «Илеть» совхоз дене торфлан вашталташ ойым пидме. 1991 ий кыдалне торф вартышан икымше продукцийым ыштен ончымо.
Но ту жапыште Совет Ушем шаланыш. Озанлык кыл кӱрылтмеке да ялозанлыклан торфым ямдылымым финансироватлаш чарнымеке, мемнан тӱҥ пашана кӱлдымыш савырныш.
– Тыгай неле пагытат лийын?
– Да, у корным кычалаш кӱлын. 1992 ийыште торф гыч топливым ямдылыме пашалан пижна. Брикет цехым почна, а продукцийжым «Маркоммунэнерго» котельный-влаклан колтен шогышна. Цехым завод марте чоҥен шукташ палемдыме ыле. Тидын шотышто федерал программат лийын, но вара тудым петырышт. Туге гынат объектым мучашлаш йӧн уке огыл ыле, лач республикын правительствыж велым ходатайстве кӱлын. Но лу ий ончыч тунамсе президентна каласыш: «Социальный сфере организаций-влаклан тыгай брикетым налаш огына тӱҥал, лучо Кузбас гыч мландышӱйым кондена». Тидыже тунам ӧрыктарыде кертын огыл. Но районлашке пӱртӱс газ толмо дене продукцийланна йодмаш чотак иземе. Сандене ту цехыштак у продукцийым, терыс йӧршан торфым, ямдылаш тӱҥална.
– Йӧра, кеч тиде продукцийдаже кӱлдымыш ыш лек. Кызытат, филенчатый омсам ыштымым чарнымекыда, илен лекташда полша.
– Да, кызыт ӱшаннаже тудак веле. Ончыч ик цехыште ыштена ыле гын, ынде – кумытышто. Лу ий ончысо деч кум пачаш шукырак ямдылена. Ик еҥлан шотлымаште паша лектышнат, пашадарнат кум пачаш кушкыныт. 27 регионыш фасоватлыме торф вартышнам колтена, эсогыл – вес элышкат, Казахстаныш. Шкенан деныже эн тораште Южно-Сахалинскыште налыт. Таче интернет дене ик ӱдырамаш продукцийнам моктыман серышым колтен. А кок ий ончыч Красноярскийысе Стандартизаций да метрологий рӱдер Российын тӱрлӧ кундемыштыже лукмо да фасоватлен ужалыме тыгай продукцийлан экспертизым ыштен. Тудын шымлен аклымыж почеш, мемнан терыс йӧршан торф вартышнам эн сайлан шотлымо. Ты шымлымашын результатше дене мемнан www.torf12.ru сайтыштына палыме лийын кертыда.
Но торф шапашнат нимучашдыме огыл. Тудым лукташ у кумдыкым ямдылаш кӱлеш. Ончыч тидлан нигунам тынар роскот ышталтын огыл – йодмо 50 гектар кумдыклан проектым, тушто разведкым да экспертизым ышташ 2,5 миллион теҥгем луктын пыштышна. Ончыч, кугыжаныш предприятий улмына годым, республикнан Министр-влак Советше пунчалым луктеш – тылзе жапыште чыла решатлалтеш ыле. Кызыт ме кумшо ий вучен коштына. Закон вашталтмылан, бюрократийлан кӧра паша эркын кая.
– Туге гынат ме тыланда шонымашкыда шуаш да пашам умбакыже виктарен колташ тыланен кодына.
Юрий ИСАКОВ
