Кужэҥер район Нольдӱр калык чолга да икоян улмыж дене шукертсек ойыртемалтеш. Ялыштышт кеч-мом ышташ кӱлмӧ годымат эн ончычак чылан иквереш чумырген каҥашат, вара тыгак рӱж пашалан пижыт.
Тӱшка вий – кугу вий!
Теве, мутлан, лийше пу клубышт чот тоштемын, шӱяш тӱҥалын да, сайрак пырняжым кучылтын, ялысе рвезырак пӧръеҥ-шамыч шке вийышт дене весым чоҥеныт. Тудо 6×6 метр наре кумдыкан да ик пӧлеман веле гынат, кеч тыгай, но кӱлеш годым иквереш чумыргаш верышт ынде уло.
Вич ий наре ончыч эше тунамсе старостын, Иван Герасимович Петровын, кийыме мландыже пушкыдо лийже, илымыж годым тудын вуйлатымыж почеш 1800 метр кутышан ял уремыштышт корныш тыгыде кӱм шке вийышт дене шареныт. Ялыште кок изи кӱвар уло да тудымат бетон денак ыштеныт, ливневко манмымат вераҥденыт. Оксам кутышын-кутышын погеныт. Кажне сурт гыч чылаже кандаш тӱжем наре гыч лектын. Мо эшеат ӧрыктараже: мыняр ситен огыл гын, самырыкрак-шамыч, металлоломым поген сдатлен чумыреныт! Ял шотан илем администраций велымат полыш лийын: корныш ӱмбачын шараш кок КамАЗ тыгыде кӱм конденыт. Ончыч лавыран годым ял уремышкышт пураш огеш лий гаяк ыле, а кызыт легковой машина денат ласка-ан гына кудал колтат, йолын ошкылмо годымат йолчием ондакысыла огеш амырге.
Кум амал
А пытартыш жапыште тысе калык эше ик шонымашым илышышке моткочак пуртынеже: ял шеҥгелне йоген эртыше Ноля эҥер гоч улшо кӱварым шотыш кондынешт. Тудын гоч кызытешыже технике дене веле огыл, йолынжат, лӱдын-лӱдын, рушла ойлаш гын, «на свой страх и риск» гына эрташ лиеш. Санденак еҥ-шамычат тудын гоч У ий марте эше кудалыштыныт, а тулеч вара уке. Эскералтыт.
Тиде шонымашым илышыш пуртышаш верч кызыт Олег Васильевич Петров ик эн чот азаплана да тырша. Нольдӱрыш мийыме годым тудо мыйымат кӱвар деке лӱмынак намиен коштыктыш, да сӱрет могай улмым шке шинча денак ужым. Чынак, кӱварыште кугу рож-шамыч улыт, меҥгылажат шӱяш тӱҥалыныт. Тудын гоч эртыме годым, товатат, эҥерыш камвозаш лиеш. Сандене тӧрлаташ але йӧршеш весым ышташ кӱлешак.
— Ялын старостыжлан Иван Герасимовичын шогымыж годым 2011-2012 ийлаште кӱварым изишак тӧрлатыме. Свайым кодымо, а ӱмбалжым уэмдыме. А кызытсе жаплан ынде ӱмбалжым веле огыл, меҥгыжымак весым шогалтылман. А тиде – эн кугу йодыш, вет тидлан материал, технике кӱлыт.
Олег Васильевын палемдымыж почеш, кӱварым ышташак кум тӱҥ амал таратат.
— Эн тӱҥжӧ – мыланна Шернур посёлко дене «кылым» ышташ кӱлеш, — каласыш тудо. — Кызыт шуко социальный, моло кӱлешан организаций ден учреждений Шернур посёлкышто верланеныт. Кужэҥерыште филиал-шамыч веле улыт. Врач-влак кокла гычат утларак специалистше деке Шернурыш кайыман. Сатуланат чӱчкыдынак тушкак коштына.
Кудалышташ йӧршӧ кӱвар лиеш гын, тудын дене ме веле огыл пайдаланена, лишыл ялла гыч чылан тышеч кудалыштыт ыле. Лаждӱр, Кожласола монь веле огыл, Шой вел гычат тышечак Шернурыш лектыт ыле, шонена. Кӱвар деч вараже Шернур район чек марте километр утларак веле лиеш. Туштыжат межа дене пел километр наре эртымеке, Пекпулат почиҥга ял гыч асфальт корно тӱҥалеш. Шернур кугорно мартеже ныл километр веле лиеш, посёлко марте – лу километр. А кызытеш мыланна шукыж годым йыр, Лаждӱр, Кугунур, Кужэҥер гоч, 65 километр наре кайыман. Йошкар-Олашкат тыгак йыр кудалышташ логалеш. Йӧра, кызыт Торешкӱвар гоч каена. Тений лум шагал да эрташ лиеш. Но шкенан кӱвар келшыше лиеш гын, саяк ыле.
Кӱварым шотыш кондаш кӱлмӧ йодыш дене шке жапыштыже Иван Герасимович тӱрлӧ начальстве, вуйлатыше, депутат-шамыч деке коштын. Эсогыл тиде да Шернур район Пекпулат почиҥга марте корным ышташ полшаш йодын, Российын президентше Путинлан серышым возен. Но тыгайрак шонымашан вашмут толын: тидым шке вийда дене ышташ тыршыза.
Кӱварым ышташак кӱлмӧ кокымшо амал теве могай. Мемнан дене чодыра, олык – чылажат Ноля эҥер вес велне. Сандене пум, шудым ышташ тушко кайыман. Эҥер вес велыш технике дене адакат Шернур район Торешкӱвар ял гочак гына каяш лиеш. Но тидланат мыняр уто километрым эрташ логалеш. А кӱвар шотыш кондалтеш гын, кеч-можат, манмыла, пакча шеҥгелнак лиеш.
Ойлымо почеш, кумшо кугу амалже – ялышт воктене, тушкыжо иктаж километр наррак лиеш, чимарий шӱгарлан верланымыже.
— Пел ялжын родо-тукымжо тушто кият. Ончыкыжым шкештат ятырынже тушкак вочшаш улыт. Йӧра, колышо лекмеке, тудым тояш кызыт марте кӱвар гоч лӱдын-лӱдынак наҥгайыме. А ындеже иктаж-кӧ илыш гыч кая гын, кузе ужатыман, ала? Торешкӱвар гочак веле савырныман дыр, — тургыжланен ойлыш Олег Васильевич.
Тиде пӱсӧ йодышыштым кузе рашемдаш лийме нерген пӧръеҥ мом гына шонен пытарен огыл – мутланыме годым каласкалымыжым колыштым гын, эсогыл чаманышым: ты шотышто чонжо тунар коржеш! «Тыге ыштен ончаш, туге ышташ тыршаш кӱлеш», — ойла.
— Мый ик йолташ дене палыме лийынам. Тудо яллаште предприниматель-шамычын чоҥымо пашам шуктымышт нерген ойлен ыле да ик илемыш пуртенак луктын. Тушто верысе калык инициативе дене лектын да кӱлеш пашам шукташ чумыр кугыт гыч лу процентшым поген, молыжым кугыжаныш ойырен. Тыге ялыштышт корным ыштеныт. Мемнан денат ты йӧнлан эҥерташ лиеш: инициативе дене лекташ да иктаж проектыш пураш тыршаш. Мыланна тиде гына полшен кертеш, шонена. Ял калык деч оксам погена гынат, ты гана шке вийна дене гына кӱварым тӱрыс уым чоҥен огынак керт, — каласыш Олег Васильевич.
Вес йӧнлан эҥертынешт
Тиде материалым газет страницышкына савыктыме деч ончыч ты пӱсӧ йодыш шотышто верысе администрацийыште мом ышташ шонымышт нерген рашедмаш лийна. Йӱледӱр ял шотан илем вуйлатыше, верысе Депутат-влак погынымашын председательже Евгений Васильевич Петров тыге каласыш:
— Шернур кугорныш лекме шотышто ме район администрацийыште мутланенна да теве кузе ышташ лийме нерген ойыш шуынна: корным Пекпулат почиҥга деке огыл ышташ, а кугорныш Шернур районысо Изи да Кугу Торешкӱвар ялла гоч лекташ. Вет тений нине ял коклаште 322 метр кужытан асфальт корным ышташ палемденыт. Тыгак Лаж эҥер гоч кӱварымат чоҥышаш улыт. Паша 20 октябрь марте мучашлалтшаш. Тидын дене пайдаланен, мемнанат тушко пураш тыршаш шонымашна уло. Молан манаш гын, Нольдӱр гыч Осыпъял марте ик километр утларак, Осыпъял гыч Изи Торешкӱвар марте пел километр наррак веле лиеш. Сандене километрат пеле кужытым ыштыкташак тыршынена.
Ял шеҥгелне Ноля гоч вончымо кӱварат ял калыклан кӱлеш. Сандене тудымат тӧрлатыман. Тидым кузе ышташ лийме нерген ончыкыжым шоныман да йӧным кычалаш тыршыман.
Тӱҥ шонымаш илышым саемдымаш огыл мо?
Кӱвар дене кылдалтше йодышым рашемдаш, чынжымак, тудым иктаж проектышке пуртымак веле полшен кертеш дыр. А тыге гын, Йӱледӱр ял шотан илем администраций ты шотышто содыки ошкылым ышта да кӱлеш документ-влакым ямдыла гын, ала лектышыже лиеш.
Кеч-кузе, но лишыл жапыште «ий» верже гыч тарвана манын, моткочак ӱшаныме шуэш. Вет чыла нине шонымаш илышыш пурен шуыт гын, Нольдӱр веле огыл, Кожласола, моло ял калыкланат йӧнанрак лиеш ыле. А кугыжанышын эн кугу задачыже калыкын илышыжым саемдымашак огыл мо?..
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Авторын фотожо
