Тиде ялыште ик гана веле огыл лияш пернен гынат, тушко уэш толаш кумыл эреак ӱжын. Вер-шӧржат сылне, калыкшат пашаче да поро. Ялыш пурымаште эше 1977 ийыште чоҥымо плотина кумдан шарлыше вӱдшӧ дене кумылын вашлиеш. Йыр корем, кӱсото-влак верланеныт. Ял калык кӱсотыш кумалаш кызытат коштеш.
Кум уреман Кукмарий ял лӱмлӧ еҥже-влаклан поян. Теве Кугу Ачамланде сарыште Днепр эҥерым вончымо да пурла серыштыже кумдыкым руалтен налме годым чолгалыкым, лӱддымылыкым ончыктымыжлан А.Громовлан Совет Ушем Герой лӱмым пуэныт. Сар деч вара шочмо ялысе колхозым вуйлатен, парторганизаций секретарь, ялсовет председатель лийын. Тудын лӱмжым райрӱдысӧ ик уремлан пуымо. Тиде ялешак опер да балет театрын солистше, Марий Эл Республикын сулло артистше В.Созонов, икмыняр книган авторжо, поэт да прозаик Г.Чемеков шочыныт.
Совет пагытыште ял, чынжымак, палаш лийдымын вашталтын. Эн ончычак «Красный Октябрь» колхозын пашам икшырымын ыштымыжлан да кугыжанышын ялым тӱзаташ шуко оксам ойырымыжлан кӧра. Вет чыла гаяк ял калык вольыкым ончен, шурным куштен, моло пашам шуктен. Ял марте асфальтан чапле корным нӧлтымӧ. Кум урем гыч иктышкыже тыгак сай корным ыштыме. У уремым почмо, да тушко колхоз шке пашаеҥже-влаклан кок пачеран коло пӧртым чоҥен. 1991 ийыште вӱд пучым шупшмо. Эше 1966 ийыште чоҥымо тӱвыра пӧрт тачат калыкым кумылын вашлиеш. Тушто тыршыше пашеҥ-влак чолгалык дене ойыртемалтыт. Лудмывер, связь отделений, ветучастке, ФАП тыгак ял калыкын йодмыжым шуктат. Верысе школ-йочасад тунемше ден икшыве-влаклан шинчымашым пуа, ончыкылык илышлан ямдыла.
Ме Кукмарийыште Ӱшнур ял администраций вуйлатыше В.Басов дене пырля лийна. Тудо – тиде ялынак шочшыжо. МПИ-н (кызыт «Юлтех» университет) механический факультетшым тунем пытарен, инженер-механик специалист лийын лектын. Верысе колхозышто механиклан тыршен, вара Кукмарий ялсоветым вуйлатышылан сайленыт. Шым ий ончыч тиде ялсоветым Ӱшнур ял администраций дене ушеныт, да ынде тудым вуйлата, ешыж дене Кукмарийыште ила.
— Ялыштына пытартыш жапыште лийше сай вашталтыш-влак мемнам куандарат, — каласкала Валерий Николаевич. – Эн ончычак Кукмарийыш пӱртӱс газ толын шумым палемдыман. Ялыштына 119 сурт шотлалтеш, тушто 389 еҥ ила. 97 суртыш газым пуртымо. Лишыл жапыште эше кум суртышто «канде тул» чӱкталтшаш. Суртозалан газым пуртымо роскот шӱдӧ тӱжем теҥгешке шуэш. Сандене чыла ешак тынар оксам иканаште луктын пыштен ок керт. Тидлан кӧра чыла суртышкак газ эше пурен шуын огыл. Ӱмаште тӱвыра пӧртым газ дене ырыктымашке кусарыме. Ынде торф брикетым олтышаш, лӱмын кочегар-шамычым кучышаш уке. Эше ик куан тат – ялыштына ӱмаште чапле здравпунктым чоҥен шуктышт. Ынде тудо шым ял калыкын тазалыкшым эскерен шога, кӱлеш полышым пуа. Тышке районысо рӱдӧ эмлымвер гыч специалист-влакат толыт.
Ик пачашан пу школышто кызыт 46 икшыве тунемеш, тыгак садикыш йоча-влакым кондат. Оралтым эше 1937 ийыштак чоҥымо. Чот тоштемын. Телым мардежан годым класслаште шокшым кучаш неле. Школын шке котельныйже уло, брикетым олтат. Туныктышо ден ача-ава-влак школын у зданийжым чоҥаш тӱҥалыт манын, моткоч ӱшанат да вучат. Тидлан кӧрак кызытеш тунемме верым пӱртӱс газ дене ырыкташ тӱҥалме йодышым огыт тарвате.
— Мемнан денат ик эн тургыжландарыше йодыш семын паша вер ситыдымым палемдыман, — мутшым шуя В.Басов. – Манаш веле, Кукмарий кундем гыч гына 116 еҥ пашам ышташ ӧрдыжкӧ кудалыштеш. Ончычсо тӱшка озанлык собственность формыжымат, лӱмжымат ик гана веле огыл вашталтыле. Ынде «КАМ» ООО пашам ышта. Тудо кушкылым ончен кушта. Вольыкым ок ашне. Сандене паша механизатор-влаклан шошым-шыжым веле лектеш. Тургым жапланак повар-влакым пашаш налеш, шурным эрыктен кошташ, кургым ямдылаш жаплан еҥ-влакым тарла. Пилорамына-влак улыт. Туштат паша вер кунар-гынат уло. Фермер мемнан дене уке. Но шке озанлыкыште шуко вольыкым ашныше-шамыч улыт. Теве Михаил Созонов вич ушкалым ашна, Эрик Бурмановынат вольыкшо шагал огыл уло. Туге гынат тичмаш налмаште вольыкым, поснак ушкалым ашныше-шамыч ий еда шагалемын толыт.
Ялыште шкалан пӧртым чоҥышо-влак радам койын иземеш, шочмо кундемеш илаш да пашам ышташ кодшо-влакат огыт ешаралт. Тӱҥ амалжым кӱшнӧ ончыктышна: паша вер укелык тургыжландара. Кызыт у пӧртым С.Данилов, Е.Кудрявцева нӧлтат. Но тышке вес кундемла гычат илаш толаш кумылан-влак улыт. В.Басовын мутшо почеш, яра шинчыше пӧрт нерген умылаш тыршат. Вет илаш келшыше йӧн ситышын. Лачак ял уремысе корным ыштыме йодышым кужу жап рашемден огыт сеҥе. Теве тӱвыра пӧрт деке лавыран годым пураш огеш лий гаяк. Верысе администрацийын бюджет оксаж дене корным ий еда 50-60 метр деч шукыжо саемден огыт керт.
Ял калык чимарий йӱла радамым ожнысо семынак шукташ тыршен ила. Вет Кукмарий лишнак верланыше Янгранур, Чокмото отылаште ӱмаште да 2012 ийыште тӱня кумалтышым эртарыме. Районысо тӱҥ марий карт Г.Милютинат тиде кундемешак шочын кушкын да тысе калыкым кугезына-влакын йӱлаштым умбакыже саклаш, шукташ кумылаҥден шога.
Ме Кукмарийыште илыше Дмитрий Аркадьевич ден Вера Ивановна Богдановытын суртыштышт лийна. Суртоза ӱмыржӧ мучко колхозышто гусеницан тракторым виктарен.
— Мыняр пасум куралаш, ӱдаш, телым чодырам шупшыкташ логалын – ынде шотлен муашат неле, — ойла шымлу ийыш тошкалше суртоза. – Ынде сурт пелен шогылтам. Пӧртым 1980 ийыште чоҥымо, шукерте огыл ӱмбачынже пластик дене комыжлымо. Пӧртончыл, веранде леведышым уэмдаш материалым налынна. Пӧртым газ дене ырыктена, вӱд пуч дене толеш. Но ынде вольыкым ашнаш вийна ок сите.
Пелашыже, Вера Ивановна, тыгак эре колхозышто тыршен: ушкалым лӱштен, сӧснам ончен, сулен налме канышыш лекмыж деч ончыч склад вуйлатыше лийын.
— Уныкам ончем, школыш коштеш, — ойла илалше ӱдырамаш. – Чаманен каласыман: пенсийна изи. Йӧра, кеч тудыжым эре жапыштыже пуат.
Тений июньышто чумыр ял калык ял пайремым палемдыш. Тыште шочын кушшо-влак эсогыл мӱндыр Йӱдвел кундемла гыч родо-тукым, пошкудо, палыме-влак дене вашлийын мутланаш, ужаш толыныт. Уремыште – пайрем, тугеже калык ила да пашам ышта, нелылык деч лӱдде, сай ончыкылыклан ӱшанен ила, шке кундемым тӱзатыме пашашкат кумылын ушна.
Вячеслав Смоленцев.
Снимкылаште: ӱмыр мучко колхоз пашаште тыршыше-влак Вера ден Дмитрий Богдановмыт; Кукмарий школ; тӱвыра пӧрт калыкым кумылын вашлиеш; Садовинмыт еш кудывечыштым тыге моторын сӧрастареныт; телым тыште ий курык лиеш.
Авторын фотожо
