ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ

Тыште шке илем верч вуйын шогат

Шернур районысо Токтар ялыште куанжымат-нелылыкшымат пырля пайлаш тыршат

Тиде ял ты кундемым ушен шогышо Памашсола ял администраций деч касвекыла кок меҥге тораште, а Шернур посёлко деч куд километр тораште, верланен. Легенде почеш, ял олмышто эн ончыч пєртым шындыше Токтар лӱман марийлан кӧра шочын. Варажым тышке пошкудо ялла гыч толаш тӱҥалыныт, оралтым чоҥеныт. Ял пеленак яндар вӱдан пӱя шарлен возын. Тыште колым кучат, йӱштылыт. Лишнак мотор куэр верланен. Тыште верысе калык пайремым эртара. Воктенак кумалме вер, кӱсото, верланен.

Эн шуко, 31 сурт, 1975 ийыште лийын, тушто 143 еҥ шотлалтын. 1931 ийыште Молотов лӱмеш колхозым ыштеныт, а 1958 ийыште Вєдыр почиҥга, Лепешкин, Пирогоп, Сакар почиҥга, Шӱрашэҥер ден Токтар ялла-влак ик кугу «За мир» колхозыш ушненыт, 1974 ийыште – райрӱдӧ пелен верланыше эшеат кугу «Коммунар» колхозыш. Илен-толын тиде озанлык «Сернурский» агрофирмыш ушнен. Тудыжо кӱчык жапыштак панкрутыш лектын. Тыге тыште тӱшка озанлык ынде ятыр жап уке.

Шке жапыштыже тыште пилорамым, вакшым, клубым чоҥеныт улмаш. Тысе клубышто эсогыл Моско артист-влак выступатленыт. 1964 ийыште ял воктенсе куэрыште икымше гана Пеледыш пайремым эртареныт. Тудым ялын чолга еҥже И.Кузьмин организовтален. Кугу Ачамланде сар гыч латиктын гына пӧртылыныт, а каенытше – кок пачаш шукырак.

Ме ялын ик эн чолга еҥже, ятыр жап старостылан ыштыше, Памашсола ял шотан илемын депутатше А.Токтаров дене вашлийна. Тудлан кудло индеш ий темын гынат, але чулым, тӱшка пашаште почеш ок код, эре ончылно. Ятыр ий тӱвыра пашаште тыршен, Койсола, Мустай, шке ялысе культуро пӧрт-влакым вуйлатен. Гармоньым, баяным моткоч сайын шоктен мошта. Вет ешыштышт чылан гаяк музыклан шӱман улыт. Изаже Палантай лӱмеш музыкальный училищыште шинчымашым поген. Кызыт Анатолий Николаевич пелашыже дене коктын илат, вольыкым ашнат.

— Ялыштына коло кок суртышто илат, эше куд пӧрт телым яра шинча. Но нуно озадыме огытыл, кеҥежым толын, шӱкшудым солат, йытыраят. Ме тидын шотышто пеҥгыдын йодына, — каласкала Анатолий Николаевич. – А такшым уремым ме чыланат арун кучаш тыршена. Тений кеҥежым уремыште шудым бензосава дене ныл-вич гана солаш пернен. Тылеч посна пӱя воктене кум гана солымо. Тыштат сӧраллык верч азапланена, вет ме тыште илена, канена, колым кучена. Шке огыл гын, весе нигӧ толын ыштен ок пу.

Мутна ялыште шке озанлыкыште ашныме вольык нерген лекте. Ончыч, совет пагытыште, колхоз улмо годым, Токтарыште кӱтӱшкӧ тӱкан шолдыра вольык гына шымле вуй марте коштын. Кызыт ныл сурт ушкалым ашна. Вольыкым олыкышто электрокӱтӱчӧ полшымо дене кондыштыт, тудыжым тӱшкан погынен налыныт.

— Ял пеленак, лишнак пашам ыштат гын, очыни, ушкалым шукынрак кучат ыле, но ятырын оксам ышташ єрдыжкє коштыт. Тыгак «Акашевский» сурткайык фабрикыште, Шернурышто пашам ыштат. Вольыкым ончаш жапышт уке, йӧнан огыл, — каласкала А.Токтаров. – Мый сєсна шылым ончыч кевытыште налам ыле. Шӱрым шолтет да нимогай тамже уке, сандене ынде сєснам шке ашнаш тӱҥалынам. А ончыч мыят кок ушкалым, кок ӱшкыжым, тунам, ятыр шорыкым, сєснам ашненам. Ял кӱтӱм кӱташ черет толын шуэш да арня дене коштам ыле. Ынде йоча-влак кушкын шуыныт да шоналтет: молан утыжым толашаш? Колхоз улмо годым шудо, олым, пырче шотышто нелылык лектын огыл, адакшым озанлыкын тракторжо дене конден пуэныт. А кызыт эре тарлыман, тидлан ятыр  окса кӱлеш.

Памашсола ял администраций вуйлатыше А.Семёнов дене ял урем мучко  эртымына годым кермыч дене чоҥен шындыме чапле деч чапле пєрт-влакым ужна. Оралтым нєлтат моторым, кумылым савырышым, чоткыдым, курымашлыкым. Теве нєлтен шындыме кок пачашан пєртым ужна. Эше илаш пурен огытыл. Воктеныжак пу пєртын пырдыжшым профнастил дене кок пӧръеҥ комыжла ыле. Валерий Донской ден эргыже Александр улыт улмаш.

— Теле вашеш ямдылен шуктынена, — паша кокла гычак каласышт нуно.

Александрлан але кумло ият уке. Оксам ышташ Москвашке коштеш, пелашыже Памашсола кевытыште тырша. Кум икшывышт уло. Пєртым чоҥаш ава капиталым кучылтыт.

Шукерте огыл Параньга район Лажмарий гыч ик еш тышке илаш толын, яра шинчыше пєртым налын. Самырык-влакат ялеш илаш кодыт. Теве В.Полтасов шке машинаж дене чоҥышо-влак бригадым мӱндыр кундемыш шупшыкта.

Памашсола ден Токтар ялла коклашке асфальтым шарыман корным ыштыме. А ял кӧргысӧ корнылан тысе калык верысе администраций дене пырля мутым кучат. Пеҥгыде шартышан корным ыштышашлан кажне сурт гыч 3,5 тӱжем теҥге дене оксам погеныт. Тыште эн ончыч чулымлыкым старосто С.Сепеев ден депутат А.Токтаров ончыктеныт.

— Ялысе тиде корныш тыгыде кӱм шупшыктен тєрлаш ик самосвал машинам да бульдозерым йодын, корным чоҥышо организацийыш серышым возенам, — ойла Памашсола ял администраций вуйлатыше А.Семёнов.

Але марте еҥ-влак шўкым кӧ кушко моштен, тушко кышкеныт. Ынде ял мучашке контейнер-влакым шындылме. Уремыште корным тєрлен шуктат гын, погынымашым эртарат, кум контейнерым кушан вераҥдышаш нерген каҥашат. Но тыгай лӱдыкшӧ уло: контейнерым шупшыктышо неле машина корным локтылын кертеш. Вет кӱжым келшыше негызыш оптымо огыл. Но тыште илыше-влак тыге ойлышт: корно локтылалташ тӱҥалеш гын, уэш тєрлат.

 Куд ий ончыч ял пайремым эртареныт да калыклан пеш келшен. Ынде тений тыгаяк пайремым эртараш кутырен келшеныт улмаш. Но вес ийыш кусареныт. Ялыште сай корно лийын шумым вучат. 

Ял мучаште лӱмынак йоча-влаклан, тыгак пашашке шупшыктышо автобусым вучаш леваш гайым пу дене ыштеныт улмаш. Тудо йӱлен. Ынде кӱртньӧ гыч тыгаяк павильоным ыштынешт. Тидлан адак оксам погеныт.

— Ялна гыч шым йочам школыш автобус дене шупшыктат, — ойла А.Токтров. – Рушарнян, ярмиҥга кечын, Шернурыш каяш эрдене автобус толын да латик шагатлан мӧҥгеш конден коден. Эше Эҥерсолашке пурен. Пеш йӧнан ыле. Ынде кудалыштмым чарнен. Кунам адак толаш тӱҥалеш, кызытеш раш огыл.

Ялыште ончыч клубат лийын. Кевытын оралтыже кызытат шинча. Тушто пашам ыштыше ӱдырамаш декретыш лектын да тудын олмеш нигє шогалын огыл. Тылеч вара кевытшат петырнен. Тиде ялыште предприниматель С.Нуриев ила. Тудо кевытым почын ыле, но кум ий гыч петырыш. Пилорамым куча, но кызыт тудо ок ыште, чодыра материал уке маныт. Ончычшо остановкышто павильоным ышташ материалымат тудак ойырен. Фермер лияш ямдылалтеш, грантым налаш проектым воза. Шкенжын пай мландыже уло, эше ешарен, ял администраций деч налаш палемден.

 — Пай мланде шотышто сайын шоналтен шуктен огынал, — ойла депутат А.Токтаров. – Судыш каяш повестке тольо да кайышна. Пай мланде деч отказаш перныш. Ик шудо пасум ялна гыч иктаж лу озанлык, пырля погынен, пешак налаш лиеш ыле. Тӱлашыжат шукак огыл, латшым тӱжем теҥге веле лийын. А  ончычшо мландылан налогым тӱленна, а тиде кумдык гыч ме нимом налын огынал. А ик пайлан 6,5 гектар пасу логалын ыле.

Ял пеленак, А Токтаровын пакчаж мучаштак, чапле пӱя шарлен возын. Тудо урылт ынже кай манын, кажне шошым эскерат, тєрлен шогат. Тышке, оксам поген,  колигым налын колтеныт. Тыште каныш кечылаште пӱя воктене колызо-влакын лучко марте машнашт шога. Но ялыште илыше-влак вапшым шындаш, электроҥыр дене пайдаланаш огыт пу, эҥырыш изи  кол логалын гын, мӧҥгеш колташ темлат.

Токтарыште калыклан илаш чыла йӧнат уло, пӱртӱсат мотор, сылне, корнат уло, райрӱдат воктенак, паша вер шотыштат утыжым тургыжланышаш уке. Ял илыш эшеат уланрак, оҥайрак да волгыдырак лийже манын, тысе калык ямдым вучен ок шинче, лекше йодыш-влакым шке вий денак рашемдаш тырша.

Вячеслав Смоленцев

Авторын фотожо.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий