Мом ойлаш, Интернет – кугу вий. Мом пален налнет, рашемдынет – тушто чыла муаш лиеш. Вес семын каласаш гын, ушым пойдараш шонет — тушко веле «пуро». Кеч-могай йодыш, теме, направлений дене уверым, материалым, литературым верештат. Тиде – мутат уке, моткочак сай.
Но Интернетын уда велжат шагал огыл. Тудын полшымо дене кызыт тӱняште мо гына огеш ышталт?!
Пӧлекым сӧрат, лыпландарат…
Теве, мутлан, пытартыш ийлаште мошенник-шамыч пошеныт. Интернет гоч нуно еҥ-шамычым тӱрлӧ семын ондалкалат, оксаштым тӱрлӧ йӧн дене шканышт налаш тыршат. Банк карт гоч «поген налыт»; палыме лийме сайтлаште йот элласе качымарий-шамычлан ӱдыр лӱм дене возен, тидлан я тудлан оксаштым «шупшын луктыт»; тыште я тушто сеҥыме, приз, пӧлек, окса, компенсаций, моло пуалтшаш нерген сото телефоныш смс-ым колтылыт; «банк пашаеҥ» лийын йыҥгыртат… Икманаш, Интернет гоч мошенник-шамыч вирусым колташ, наркотикым «мокташ», экстремизм шӱлышым шараш, шкем шке пытараш да ятыр моло удалан кумылаҥдаш тыршат. Полиций пашаеҥ-шамыч чыла СМИ гоч тӱткӧ лияш, тыгай-шамычлан ида ӱшане манын темлат гынат, оптышышкышт кажне кечын мыняр еҥ логалеш?! Тидын нерген меат газет страницылаштына номер гыч номерыш возена.
Вашештыман огыл!
Пытартыш жапыште еҥ-шамычым преступленийым ыштыше тӱрлӧ организацийыш вербоватлыме нерген ятыр ойлышт, возышт. Кызытат ты «паша» лыпланен огыл. Но тидым ышташ тӧчымым палет гын, оптышышкышт логалме деч утлаш лиеш.
Пале-влак тыгай улыт: нуно еҥ-шамычлан полшаш шонышын койыт, ӱшаныш пураш тыршат, сандене тыге возат: «Мый тылат полшынем», «Юмо тый денет пырля», «Тый ойырен налме айдеме улат!», «Йырваш – тушман!», «Ий-влак эртат, а тый алят нимом кӱлешаным ыштен отыл». Тыгак еҥ-влакын тургыжландарыше неле йодышыштлан ямде вашмутыштым серат, иктаж шижмашда шотышто шке шонымашыштым тушкат. А ик эн шучкыжо – иктаж-мом удам ыштымылан уда денак вашешташ, «кӱсыным пӧртылташ», ӱчым шукташ таратат.
Тыгай сынан серымашым ужмеке, мом ыштыман? Эн тыглай йӧн — нине еҥ дене кылым вигак кӱрлаш. Уэш-пачаш возат гынат, вашештыман огыл, темлат элкӧргӧ паша министерстве специалист-влак.
«Кузе арален кодыман гын?»
Уда пашалан Интернетыште эн шукыжо тунемше ден подростко-шамычым, молодежьым савыраш тыршат. Шукерте огыл школышто тунемше ик рвезын аваж дене ты шотышто мутланыме годым тудо моткочак тургыжланен каласкалыш:
— Эргым кандашымше классыште тунемеш. А латвич ий – тиде тугай ийгот: икшыве эше чылт кугуат огыл, но тыгодым изи годсо пагытымат эртен. Санденак тиде ийготым мый эн лӱдыкшылан шотлем, вет шке шонымашыже эше чотшак пеҥгыдем шуын огыл. Тудым уда велышкат, поро пашам ыштымашкат савырен кертыт. А удажлан «туныкташ» шонышыжо кызыт шукынрак вашлиялтыт.
Чыла самырык еҥ семынак эргымат уло яра жапшым Интернетыште эртара. А туштыжо чыла муаш лиеш. Кушто, могай сайтыште «шинчымыж», Интернетыште мом тынар кужу жап ыштымыж нерген йодышташ тыршенам, но тудо рашыже нимомат ок вашеште. Шекланенам: Интернетыш пурен лекмыж деч вара кумылжо чӱчкыдынак волышо, утларакше шып шинча. Мом шонашат ом пале? Ала иктаж уда пашашке ушнен, ала иктаж шучко модыш дене модаш тӱҥалын? Тыгайже кызыт ятырак уло, маныт. Мом ыштыман? Чыла тидын деч эргым кузе арален кодыман гын?..
Полшаш шонымашак возаш таратен
Чыным ойлаш гын, тиде да моло ача-аваланат полшаш шоненак ты статьям возаш тарваненна.
Чынак, удалан кумылаҥдыше шке группылашкышт ушаш манын, тудым почшо-влак йӧнжымат эн куштылгым шонен муыт вет – йоча-шамычым тӱрлӧ модыш гоч савыраш, модыш дене уда пашам ышташ, осал койышым кояш туныкташ тыршат. Ик жапыште, шарнеда, «Синий кит», «Море китов», тыгай сынан икмыняр моло модыш тунемше-шамыч коклаште чот шарлен ыле. Нуно мом ыштыктеныт – шоналташат лӱдыкшӧ: икшывым шкем шке пытараш кумылаҥденыт! Нине группо-влак тыгак шучкын маналтыт: «Группы смерти».
Тыгай сынан модыш Интернетыште кызытат шагал огыл. Ты шотышто «Национальный центр информационного противодействия терроризму и экстремизму в образовательной среде и сети Интернет» (кӱлеш лийме годым Интернетыште муашда куштылгырак лийже манын, рушлак возена – авт.), кӱчыкынжӧ – НЦПТИ организаций (тудын сайтше тыгай: нцпти.рф. ВКонтакте соцкылыште тыгай адрес дене муаш лиеш: vk.com/ncpti_rnd) тыге воза: «Тыгай модмаш-влак ваштареш мерым кугыжаныш структур, мер организаций, соцкыл-влакын администрацийышт ыштат. Но йоча воктене эреак улшо еҥ – ача-ава-влакын – тергымышт, эскерымышт, тӱткышышт, контрольышт деч посна нунын пайдашт изи лиеш».
Мом ыштыман?
Санденак Национальный рӱдер ача-ава-влаклан моткочак кӱлешан да пайдале каҥаш-влакым темла. Тудын дене тендам палдараш вашкена: «Икшывыда але йолташыже-шамыч «колымаш» группыш але модышыш ушненыт але уке пален налаш манын, теве мом ыштыман:
— соцкыллаште йочадан страницыштыже кокытеланымашым лукшо символ ден ойпидыш, муткылдыш-влак улмым да нуным кучылтмым эскерыман;
— соцкыллаште кӧ дене кылым кучымыжым, мутланымыжым ончыман. Йодса, ала иктаж-кӧ тудын дене пырля эше кӧ, тыгак кушто илымым, лишыл еҥже ден йолташыже-влак кӧ улмым умылкалаш тыршен. Тыге гын, тиде «колымаш» модыш-влакын кураторышт лийын кертыт;
— соцкыллаште могай группылаште улмыжым рашемдаш тыршыман;
— соцкыллашке могай жапыште пурымыжым тергыман. 4 шагатат 20 минутлан але ты гутлаштырак эр эрдене гын, тугеже тудым шучко модышыш ушеныт. Молан манаш гын лач тыгай жапыште, пеле малыше улмо годым, куратор-шамыч тиде я тудо черетан заданийым ышташ кӱштат;
— могай фотографий-влакым кычалмым, могайым соцкыллаште шке лаштыклаштыже арален кодымым шекланыза. Кидым, моло кап ужашым пӱчмӧ паланым, китым, лывым сӱретлыман улыт мо, тетрадь ден блокнотыштыжо мом сӱретла, эсогыл ала шке капыштыже иктаж сӱрет палдырна – ончыза. Могай музыкым колыштмыжымат рашемдаш тыршыза. Утларакше шӱлыкан улыт гын, тидат сай огыл;
— икшывыдан мӧҥгыштӧ да школышто шкенжым кузе кучымыжым шотыш налза. Койыш-шоктышыжо уда велыш вашталтын, чӱчкыдынак пеле малыше коштеш, шукырак жапым шкетын эртараш тырша, тендан дене да йолташыже-шамыч дене шагалрак мутланаш тырша?
Кеч ик пале уло – «чаҥым кырыман»
Нине пале кокла гыч кеч икмынярже икшывыдалан келшен толыт гын, тугеже тургыжланаш амал уло да «чаҥым кырыман». Тыгай годым теве мом ыштыман:
— тудын дене тыманмеш мутланыман да умылтараш тыршыман: шке илыш ден тазалыкым палыдыме еҥлан, эсогыл виртуальный модмаштат, ӱшаныман огыл;
— икшывым чотак вурсымыда шуэш гынат, тидым ыштыман огыл. Психически черле еҥ-влак тудым шканышт акым кугемдышашлан гына кучылтыныт манын умылтарыман;
— модышым «вӱдышӧ-влакын» икшывыдан родо-тукымжым пален налыт да пуштыт манме – тиде лӱдыктылмаш веле, сандене тургыжланыман огыл манын лыпландарыман. Кеч-мо лиеш гынат, те икшывыдам арален налыда, а лӱдыктылшӧ-шамыч дене полиций пашам ышташ тӱҥалеш манын тудлан ӱшандарен ойлыман;
— йочада тудын дене кӧн мутланымыж, мом йодыштмыж нерген радамлын каласкала гын, вес ӱдыр-рвезе-шамычланат полшаш лиеш манын умылтарыза;
— икшывыда модышыш ятыр жап ончычак ушнен да чотак келгыш пурен гын, психолог, психотерапевт-влакын полышыштлан эҥертыза;
— правам аралыше органлашке «шокшо линийыш» тыгай номер дене йыҥгыртен кертыда: 8 (800) 200 19 10 (РФ Следствий комитет), 112 – единый утыраше телефон (единый телефон спасения), 02 – Россий МВД.
Иктешлымаш семын тыге каласаш лиеш: айдемын шкенжын уш-акылже пеҥгыде лийшаш. Тудын «рӱдыжӧ» уло, сай ден удам, поро ден осалым ойыркален мошта гын, тыгай еҥым тӱрлӧ кӱлеш-оккӱлыш ушаш неле. Йоча ден подростко лач тыгай кушкышт манын, эн ончычак ача-ава ден лишыл еҥже-шамыч тыршышаш улыт. Йочалан моткочак кугу тӱткышым ойырыман. Тыгай годым лач тӱткыш ден полшаш ямде улмо койыш ик эн кӱлеш улыт. Мом ышташ лиеш, а мом огеш лий, палыдыме еҥ дене уремыште, иктаж верыште, Интернетыште шкем кузе кучыман, тыгай-влакын кеч-мом йодмыштымат шуктыман огыл… — тидлан мыняр лиеш, тунар эррак туныктыман. Вет модыш гыч лодыш марте шуаш йӧршынат шуко огеш кӱл, тӧрлаташыже вара неле. Шинчавӱд дене нимом от вашталте…
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
