Пӱртӱсын умылаш лийдыме ныл вийже уло: тул, юж, мланде, вӱд. Нуным умылен да моштен кучылтын ила газетнан тачысе унаже Артем Петров. Вийвал пагытыш шушо марий пӧръеҥын тӱжвал сынжым ончалат да «пуэн вет Юмо тыгай сын-куным» манын шоналтет. Такшым тудым тулпатыр манаш утларак келшен толеш. Шернур районысо Купсола ялыште шочын-кушшо рвезе ынде кандаш ий наре «Авиалесохрана» ФБУ-н Юл кундем авиапӧлкан десант-пожарный группыжын инструкторжылан пашам ышта. А шукерте огыл тудым ойыртемалтше награде дене палемденыт. Россий мучко чодырам тул деч арален коштшо пӧръеҥ дене лудшына-шамычымат лишкырак палдарена.
— Физкультур дене туныктышо лияш шонышо рвезе кузе ты пашаш логалын?
— Шке жапыште мый Йошкар-Оласе олимпийский резерв училищым тунем пытаренам. Изи годсек тушто тунемаш ямдылалтынам. Дзюдо дене спорт мастерыш кандидат лӱмым налынам. Вара физкультур туныктышылан Марий кугыжаныш университетыш заочно пуренам. Армийышкат ты пагытыштак миен толынам. Варажым тренеремын темлымыж почеш «Авиалесоохраныш» кайышым. Профессий дене кылдалтше курсым Москваште тунем лекмеке вигак мыйым Мӱндыр Эрвелке, кужу жаплан икымше командировкыш колтеныт. Пелашем кандаш тылзаш мӱшкыран кодын. А пӧртылмемлан йочам кум тылзымат темыше лийын.
Такшым, мемнан организацийын еҥже-влак кожлам тул деч аралыме пашам Российын тӱрлӧ регионыштыжо шуктат. Кӱшыч шӱдымӧ почеш, кеч-могай татыште командировкыш колтен кертыт. Пеш писын вургемым, оборудованийым, мо кӱлешым руалтен, аэропортыш миен шуман. А тушеч ончыч автобус дене Озаҥыш але Чебоксарыш наҥгаят. Вара военный але МЧС-н самолётшо дене Российын тудо регионышкыжо колтат, кушто чодыра йӱла да мемнан полыш кӱлеш. Мемнан базыже Йошкар-Олаште верланен.
— Тугеже шкем каныш годымат луштараш огеш лий, йӱдымат пашаш ӱжыктен кертыт?
— Тений тыгай случай лийын. Кеҥежым каныш годым авам деке шочмо ялыш полшаш каенам. Йолташем шылым кӱкташ коремыш ӱжын. Кужун мутланен шинчыме. Кочывӱдым подылаш кумылан омылат, чайым веле йӱынам. Ала-мо чонлан каньысырын чучмым шижын, мӧҥгыш ошкылынам. Коремыштыже телефон кыл лийын огыл улмаш, сандене мӧҥгыш пӧртышыла, СМС почеш СМС пурен. Начальникем й ыҥгыртен да «нимом ом пале, эрдене аэропортышто лийшаш улат» мане. А жапше 11 шагат йӱд лийын. Ялыште машина водительжымат муаш куштылго огыл. Йолташемлан тау, утарен, олаш конден коден. Мо кулешым погышым да эр эрденак лектын кайышым.
— Очыни, ача-авада, пелашда тыгай лӱдыкшо пашам ыштыме шотышто чот тургыжланат?
— Тнуно ты паша гыч кораҥаш темлат. Тугакшат эре еш деч посна, палаткыште илен кошташ шер темеш. Кызытшак огыл, варарак пашам вашталтем, очыни. А лӱдыкшӧ шотышто, пашаште инструктажым шукташ гын, шкем, йолташ-влакым арален кодаш лиеш.
— Тугеже те таза илыш-йӱла дене илыше айдеме улыда?
— Кожлаште чынжымак ноялтеш. Аракам йӱмаш, тамакым шупшмаш уке. Кожла гыч лектын, вӱд дене шӱялталтам, пушеҥгылан эҥнертем… Ала-молан дыр шӧрым, торыкым, ӱмбалым кочмо шуэш. Ӧрыда, очыни, кочкат тыгай йӧрварым да шер темеш. Арнялан кум гана спортзалыш коштам, дзюдо дене рвезе-влакымат тренироватлем.
— Пасу условийыште ныл тылзе дене илаш куштылгыжак огыл, ойлышда…
— Кожлаште илыме годым сайрак условийжым ме шкалан шке ышташ тыршена. Мутлан, вачывалнына нумалме ранецым душлан келыштарена. Тулеш шолтымо кок ведра вӱдым йӱштӧ ик ведра вӱд дене варена, шлангым ушена да мушкылтына. Сибирьыште, мутлан, Якутийыште эҥер-влак моткоч йӱштӧ улыт. Пеш вашке кылмен кертат. А шкем чаманаш кӱлеш. Ик гана йолташем эҥерыш пурыш веле, тӱрвыштыжӧ вигак герпес лектын шинче. Тыгайым ужын, моткоч ӧрынам ыле. Вӱдыш пурымо деч ончыч мый кид дене тергем, леве гын, пурем.
— Тиде кандаш ий жапыште кушто-кушто тулым йӧртен коштында?
— Тӱрлӧ вере лиялтын: Забайкальский крайыште, Саха-Якутийыште, Ямал-Ненец округышто, Бурятийыште… Байкал сер шарнымашеш кодын. Тушто пожар чот тале лийын, ранцевый инструмент полшымо дене гына тудым йӧрташ ок лий ыле, сандене тул ваштареш тулым колтенна. Пашаштына тыгай йӧнат кучылталтеш. Но тидын деч ончыч минерализироватлыме полосам ышташ кӱлын. А тидым трактор деч посна ышташ ок лий. Шукыж годым чодыраште тудо уке, сандене кид дене кӱнчаш логалын. Но ончыч пушеҥге-влакым йӧрыктыман. Тидымат меак ыштена…
— Десантник-пожарный группын инструкторжын обязанностьшым шукташ неле?
Тул нимом да нигӧм ок чамане, сандене вертолёт гыч куш лакемшашым сайын ончыман да ситуацийым аклыман. Южо летчик-наблюдатель опыт ситыдымылан кӧра келшен толдымо верышкат волаш темлен кертеш. А мыйын отказаш да сайрак верым темлаш правам уло. Тидын годым чыла шотыш налат: тулым йӧрташ чодыра гоч тораш каяш логалеш мо, тул толын шуэш гын, могай йӧн дене аралалташ; лишне вӱд уло-уке?.. Ятыр гана ончылгоч шижын моштымем мыйын веле огыл илышым арален коден.
— Ялысе рвезе, пӱртусым сайынрак палымат пашаште полша, очыни..
— Мый марла мурем, куштем, кожлаште пелештемат. Марий йӱла почеш кумалше еш гыч улам. Пытартыш жапыште шкежат кумалтышым эртараш полышкалаш кумылын коштам. Тений моштымем семын пелешташ тӱҥалынам. Келшыше пушеҥгым муын, пундышыш киндым пыштен пелештем. Уто шомак деч посна, юмо деч нелеш налаш огыл, пашаште полшаш йодам: вет ме кожлаш осалым ышташ огыл, мӧҥгешла, пӱртӱслан полшаш коштына. Мемнан кундемысе онаеҥ Вячеслав Мамаев дечат юмылан кузе пелешташ кӱлмо шотышто каҥашым йодынам. Мо онайже: пырля ыштыме йолташ-влак пелештыме верем жаплаш йодмем шуктат. Сандене марий-влакым пӱртӱс вий арала манын ӱшанем.
Шке жапыштыже кугу кумдык дене мотор чодыран йӱлымыжым ужын, пеш чаманем ыле. Поснак кунам тулым йӧртен кертат веле, ала-могай ик тулойып мардеж дене угыч кугу тулым тарвата. Ала профессионализм, ала интуиций манаш, ятыр гана туткар деч утарен коден. Мутлан, лагерьым вераҥдыме годым ме ончыч келшыше кумдыкым садер деч эрыктышаш улына, палаткылам шындена. Но чылажак чодыраште кагазыште возымо семын шукташ ок лий. Мутлан, лагерьым тул деч 100 метр ӧрдыжтӧ вераҥдыман. Но йӱдым пожар талышна гын, чылажат лийын сеҥа. Тул ик вер гыч весыш писын кусна, пушеҥге-шамычат йӧралташ тӱҥал кертыт, вет нуно мокын кӱшыл ужашышкыже веле кучалтыт. Инструкций гала, илыше кодаш манын, каскым чияшат мондет, чарайолынат лектын куржат.
Тений йолташ-шамыч тыгай туткарыш логалыныт. Йӧра эше иктыже шонданыш лектын да тулын пушеҥге вуй гыч вес вуйыш куснымым ужын шуктен. Шкемынат случай лийын. Кастене ончем ик пушеҥгым: ок келше тудо мылам. Сандене ик рвезылан кораҥдаш кӱштышым. Тудо ончыч торешланыш, вара пӱчкаш тӱҥале. Шоныдымын, вучыдымын пушеҥге туге савырнен йӧрльӧ, укшлаж дене палаткыш керылте да вошт шӱтыш. Йӧра мый еҥ-влакым тушеч ончылгоч лекташ йодынам. А тыгай историйже кажне группын шуко лиеда.
— Те пашам тӱшкан ыштеда, сандене кажныже ӱшанле йолташ лийшаш, очыни?
— Мыйын шонымаште, ты пашаште йолташ умылымаш нимолан, вуйлатышын кӱштымыжым шукташ тыршыман. Кеч южыжо йогылан кӧра кӱштымым айда лийже шукта да тидын дене молым туткарыш шуктен кертеш. Сандене иструктор семын мо кӱлешым чыла шукташак йодам. Верыш эн ончыч миен шуына гын, мый автоматически вуйлатыше улам, чылаштлан мутым кучем. Тидлан кӧра эсогыл лагерь лийме верым чаткам кодаш манын, мемнам налаш толшо лётчик-влак мый дечемак йодыт.
— Тений кеҥежым Сибирьыште кожлам йӧртенда? Манеш-манешлан ӱшанаш гын, тудым чынже денак еҥ-влак шке пайдаштлан лӱмын йӱлатат?
— Тений Краснярский край Бугучанский районышто тайга чот йӱлен. Шке шинча дене чодырам лӱмын йӱлатымым ужын омыл. Ужынжат огына керт, вет мемнам тушко пожар тӱҥалмеке веле колтат. Чодыра йӱлаш амалым 85 процентлан лач айдеме ышта. Тул кӱдырчын перымыжлан кӧрат ылыж кертеш. Тыгай шучко сӱретым ужаш логалын. А такшым, кузе ик губернатор мыланна каласен — «Кожла эре йӱлен да йӱлаш тӱҥалеш, а те шкендам аралышаш улыда.» Тиде чынак. Мутлан, пытартыш гана эн кугу чодыра пожар 2010 ийыште лийын маныт гынат, тыге огыл. Эн чот тудо 2011 ийыште йӱлен. Тыглай калык гына огеш пале.
— Шукерте огыл Тендам Всероссийский добровольный пожарный обществын рӱдӧ советше «За отличие и ликвидацию пожаров» медаль дене палемден?
— Кугыжаныш награде огыл гынат, кумылым нӧлталын. Рашемдымеке пален нальым: пытартыш кум ийысе пожар-влакым йӧртымылан кучыктеныт. Ик ганаже кандаш еҥан группо дене трактор, самолёт деч посна пеш кугу пожарым кучен да йӧртен кертынна. Но мый шкетын пашам ыштен омыл, сандене кеч кок-кум еҥым палемдаш кӱлмо йодышым нӧлталынам. Чодыраште мемнан пашаште шкетын нимом от ыште.
— Те Марисола школышто йоча-шамычлан почмо урок-влакым эртареда манме гыч шоктен…
— Марисолаште веле огыл, ынде Йошкар-Олаштат эртарем. А тӱҥалынже чылажат Марисола школ туныктышем Светлана Викторовна Петухован темлымыж гыч. Мый тунемше-шамычлан пашам, икымше полышым пуымо, илыш случай-влак нерген каласкалем. Нунылан тиде келша. Варажым пырля пушеҥгым шындыме акцийымат эртарена. Тидын нерген Москвасе вуйлатышем-влакым палдарымеке, тыгай урокым эртараш организацийыштына ыштыше моло пашаеҥланат кӱштеныт. Ынде республикысе школ лесничествылаш, вузлаш лекнем, йолташ-шамычымат ушем. Тыгай умылтарымаш паша самырык тукымым чын куштымаште сай лектышым кондышаш.
— А шкеже кушто кызыт иледа?
— Паша кокла гыч ола воктенысе Сенькан ялыште пӧртым ыштем, сурт-оралтым чумырем. Ола условийыште огыл, пӱртӱс лоҥгаште илыме шуэш.
— Пашаштыда пӱртусын айдеме деч виян улмыж нерген шонымаш ок ок тол?
— Пӱртӱс дене таҥасаш йӧсӧ да огешат кӱл. Тудо шке радамже дене ила. Мый иктым раш палем: мемнан пӱртӱсым ала-могай комет, инопланетян-влак огыл, айдеме тукым шкежак пытарен кертеш. Чынрак каласаш гын, мланде шарнам тор дене темаш огеш кӱл. А тидлан ме шкеже ончыч вашталтшаш улына. Кажныже шке илыме, пашам ыштыме вержым шотышто кучышаш.
Светлана НОСОВА мутланен.
М.Скоблевын фотожо.
