Паша деч посна кодшо айдеме психологий велым пеш кугу стрессым чыта. Тидым лишыл родын илыш гыч кайымыже але тюрьмаш логалме дене тӧр аклаш лиеш. Пашам йомдарыме годым айдемын мом чытымыже, мом шонымыжо, мом ыштен кертмыж нерген психологический науко кандидат Алла Анатольевна Осипова (снимкыште) каласкала да нелылык гыч лекме пайдале ой-каҥаш-влакым темла.
Оҥай огыл, лӱдыкшӧ
Пашадыме айдеме йолташыже-влаклан веле огыл, ешыжланат оҥай лиймым чарна. Тылеч посна тудо осал корныш шогалын кертмыж дене лӱдыкшӧ, вет наркотик дене кылым кучышо, преступленийым ыштыше, шкем шке пуштшо, соматический чер дене орланыше-влак коклаште утларакше пашадыме-шамыч улыт. Штат гыч утыктарыме, паша гыч луктын колтымо айдеме пашадар деч посна кодмыжлан ойгыра, тылеч посна шкем пагалымыжым, умбакыже вияҥдымыжым, илышлан куанымыжым чарна, социальный статусшым йомдара. Вийжылан, ушыжлан, чонжылан келшыше пашам муын кертдымыжлан, сай ончыкылыклан ӱшаным йомдарымыжлан, ешым пукшен сеҥыдымыжлан кӧра тыгай еҥ икмыняр жап гыч пашадымылык невроз дене орланаш тӱҥалеш.
Ныл йыжыҥ
Пашадыме айдемын психологический состоянийыштыже икмыняр йыжыҥым палемдат.
Икымше – шок. Айдеме лачшымак тудым утыктарымылан але луктын колтымылан, кӱлдымыш лукмылан огеш ӱшане да ынежат ӱшане.
Кокымшо – ӱшан. Айдеме илаш-колаш манме гай пашам кычалаш тӱҥалеш, но шкенжым кӱкшын аклымылан кӧра шагал тӱлыманлан, профессийлан, социальный статуслан келшен толдымылан шотлымо вакансий деч шӧрла.
Кумшо – пессимизм. Окса ок сите, айдеме ончычсо амбицийже деч кораҥаш да кеч-кушко пураш ямде, но пашам кужу жап ыштыдымыжлан кӧра вуйлатышын кокытеланымашыжым луктеш, сай айдеме семын ӱшаным ок суло.
Нылымше – фатализм. Паша деч посна кужу жап илыше айдемылан калык коклаш ушнаш нелырак да нелырак лиеш. Тиде йыжыҥыш шушо еҥ, манмыла, профессиональный пашадыме-влак радамыш ушна. Тудо сайын тӱлыман але чонлан келшыше пашам кычалмыжым чарна, пеле шужен илаш тунем шуэш, тӱням йӧршын вес семын ончаш тӱҥалеш. Пашадымылыкым поснак 50 деч кугурак ийготан-влак начарын чытат. Нуно депрессийыш пурен каят, соматический чер дене орланаш тӱҥалыт, кумылдымын илат. Тыгай-влак пуйто юлымо оҥгыш логалыт. Шкеныштым илышыште кӱлдымылан, эсогыл йӧрдымылан шотлат. Депрессийлан кӧра илышлан куанымым, илышыште оҥайым ужмым чарнат, а тидыже социальный кылым эшеат лушкыдемда да пашам муын кертме йӧным иземда.
Паша гыч утыктарыме але луктын колтымо айдемын шӱмжӧ чыла деч гаяк йӱкша, чонжо пустаҥеш, вийже пыта, ӱшанже шула, шкет кодмо, кӱлдымыш савырныме шижмашыже вияҥеш, тыгодымак ӧпкеже лектеш, ӱчым шуктымыжо шуаш, уло тӱням ужмышудымын ончаш тӱҥалеш. Пашам йомдарымыжлан кӧра титакым шижеш, а келшыше должностьышто капкылым але чурийвылышым ончат гын, шканже шке сыра.
Чоҥешташ але порволаш?
Паша деч посна кодмым шуко еҥ профессиональный кризис семын акла. Тиде ситуаций штатым утыктарыме, предприятийым петырыме, тыгай профилян специалистын кӱлешлыкше лушкымо да моло амал дене кылдалтын кертеш. Но правил почеш, тыгай «азапыш» шукыж годым туран вашталташ келшыдыме, ончыко каяшлан илышын виян шӱкалмыжым вучышо пашаеҥ-шамыч логалыт. Нелылыкыш логалме годым айдеме ситуацийым але кидышкыже налеш, але проблеме деч кораҥеш, але, манмыла, сапшым колта да аракам йӱаш тӱҥалеш, черлана, эн шучкыжо – шкем шке пытара.
Шымлымаш рашемден: паша деч посна кодмо икымше тылзыште вес пашам мушо-шамыч психологический кризисым куштылгынрак чытат. Нунын почеш пашашке пел ий гутлаште пурышо-влак каят. А теве паша деч посна идалык илыше-шамычын пашадымын психологийже формироватлалтеш. Тудыжо кугун тӱлыман, чапан веле огыл, эсогыл тыглай пашам кычалаш чаракым ышта.
Иктым ыште, весылан ямде лий
…Пашан улмо годымат тудым вашталташ психологически ямде лийман, ушышто кушко каен кертме икмыняр верым кучыман. Но шуко еҥ профессийжым вашталташ лӱдеш, специальностьым ик гана да ӱмыр мучкылан ойырен налаш кӱлеш манын шона. Тиде амал денак пашам вашталташ кӱлмым, вес специальностьлан тунемаш йодмым личный трагедий але илыш катастрофо семын акла. Тачысе илышын йодмыжым профессиональный пашам тӱҥалше да ик специальностьым шагаллан шотлышо самырык специалист ден студент-шамыч сайынрак умылат да чыла гаяк вашталтышлан эн куштылгын келыштаралтыт. Садланак шукынжо ик специальностьлан тунемме жапыштышт эше весым але икмынярым налаш тыршат. Тидын дене паша рынкыште чӱчкыдынрак кӱлшӧ специалист лийын кертмыштым да неле ситуацийыште паша верым куштылгын вашталташ ямде улмыштым умылат. Тыгай йӧным але кокымшо кӱшыл шинчымаш, але ешартыш специализаций пуат. Ончыкылык нерген шонышо-шамыч специальностьшымат лӱмынак тӱрлым ойырен налыт: техник-влак гуманитарный наукым тунемыт, экономист-шамыч – творческий пашалан.
Вич-шым ийлан ик гана
Шуко психолог айдемылан паша верым кажне вич-шым ий гыч кардинально вашталташ темла. Тиде личность семын кушкаш, вияҥме у кӱкшытыш лекташ сай йӧным ышта.
Калык дене кылым ит йомдаре
Паша деч посна кодмо годым шкем йомдараш огыл манын, специалист-влак тыгай каҥашым темлат:
- Штат гыч утыктареныт, паша гыч луктын колтеныт гын, умылаш тыршыза: тиде лийын, тидым нигузеат вашталташ огеш лий. Конешне, ситуаций чонлан ок келше, но чыташ лиеш.
- Шарналтыза: ончычсо пашаштыда тендам молан акленыт да йӧратеныт, могай мастарлыкда чӱчкыдынрак кӱлын.
- Эн сай да эн виян койышдам кагазыш списке почеш возыза.
- Пашам шке специальность дене муын огыда керт гын, писын тунем кертме пашаш кеч жаплан пурыза. Тыге ыштен, оксан лийыда, ончыкыжым кузе лияш кӱлмым ласканрак лончылен кертыда.
- Тӱлыман паша укеак гын, доброволецлан кайыза. Калык дене кылым ида йомдаре – тиде у пашам ойырен налме годым кӱлеш лиеш.
Угыч шоч!
Пашам йомдарыме неле жапым куштылгынрак илен лекташ эше мо полшен кертеш?
- Ончычсо пашадан уда велжым муза. Мутлан, тушто утыжденат тыршаш логалын, кӱлын тӱлен огытыл… Тидым шарналтымек, йомдарыме пашам чаманыме кумыл мыняр-гынат лушкышаш.
- «Зато» йӧн дене пайдаланен ончыза. Чонлан нелын чучаш тӱҥалме еда шканда шке тыге ойлыза: «Да пашам йомдаренам, зато йочам-шамычлан утларак жапым ойырен, пӧлемым олмыктен кертам…»
- Шке положенийым весын дене таҥастарыза, вет южо еҥлан тендан деч ала-мыняр пачаш йӧсӧ…
- «Угыч шочмо» йӧным кучылтса: тудо профессионал, кӧ лийында, колен лийже, олмешыже у, палынак уста, виян да пиалан шочын.
- Ӧпкедам ида «шымате». Паша гыч ала чынжымак арам утыктареныт але луктын колтеныт. Йоҥылыш лиймыштым пеҥгыдемдаш йӧн пуалтын – у верыште шкем эшеат уста профессионал семын ончыкташ.
М.ИВАНОВА
