Пӱртӱс мурызо Юрий Чавайнын шочмыжлан – 90 ий
Ме кумдан палыме еҥын лӱмгечыжым кумдан эртараш тунемынна. Но тиде гана Морко районышто С.Г.Чавайн лӱмеш сылнымут да этнографий комплекс поэт Юрий Чавайнын лӱмгечышкыже толшо унам пеш тыглайын вашлие. Тыглайынак эн ончыч Чавайнмыт деч кодшо тоштер пӧртыш пуртышт. Тудым Сергей Григорьевич Арын школышто туныктымыж годым, Изи Корамас гыч тышке хуторыш лекмеке, пурам ыштен конден. Но тушто ешыже улыжат кок ийым гына илен шуктен. 1928 ийыште тудым Йошкар-Олашке, Марий книга издательствыш, пашам ышташ ӱжыныт, да ешыжге тушко куснен. 37-ше ийыште репрессийыш логалмекыже веле ешыже тышке пӧртылын. Ту жаплан пӧртын ончыл ужашыштыже колхоз правлений верланен, шеҥгелныже тӱҥалтыш школ лийын, ончылнак изирак пӧлемыште Сергей Григорьевичын пелашыже Татьяна Алексеевна ныл шочшыж дене шыгырем илен. Тоштерыште еш оза годсо гаяк ойыртемым арален кодаш тыршыме. Туге гынат тышке ик гана веле огыл пурымо гын, чылажат тыглайын чучын. Пӧртын шеҥгел ужашышкыже куснымеке веле ӱдырамаш-влакын коҥга воктене мелнам кӱэшт шогымышт чылтак ӧрыктарыш. Пуйто тидак тоштер пӧртлан илыш шӱлышым пуртыш. Тыглайыште ойыртемалтшын ыштен моштымо пайрем кумылым ылыжтыш. Лӱмгечызын пырдыжыште кечыше марий тӱрлеман тувыржат пуйто унам саламлышын волгалте.
Воктенысе у комплексыш куснымеке, мелна теркеак мемнам ӱстел йыр чумырыш, шокшо кочкыш да чай дене ырыктыш. Сылнымут да этнографий комплекс вуйлатыше Олег Петров Чавайнын тукымвожшым радамлен лекте: Озий – Павыл – Миклай – Кргорий – Сергей. Ныл икшывым ончен куштеныт вате-марий Чавайнмыт: Анатолий ӧрдыжтӧ илен коштмо деч вара пытартыш жапыште Йошкар-Оласе Марий машиностроитель заводышто электриклан ыштен, Галина Марий телевиденийыште звукорежиссёр лийын, Татьяна Изи Корамас школышто руш йылме ден сылнымутым туныктен, Юрий И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыште тунемме деч вара М.Шкетан лӱмеш марий драмтеатрысе оркестрыште флейте дене шоктен, почеламутым возен. Лач изи эрге деке ачан сылнымут мастарлыкше куснен.
— Но лачак тудо, творческий кумылан эрге, репрессийыш логалшын ешыжым йӱштынрак ончымым утларак пӱсын шижын кушкын. Санденат дыр тудын илышыже нелырак лийын, пужлышо психикан-влакым эмлыме пӧртышкат логалын. Тушечын куржын, ик жап Чавайнурышто шылын илен. Адакше акажын марийжак тудым тышеч поктен. Сандене угыч олаш каен, пашашкат пурен, но тушеч луктын колтеныт. Вес вере кычал коштын гынат, пашаш налын огытыл. Чыла тидым чытен кертде, оласе пӧртйымалне лӱялт колен, — нимыняр шылтыде каласыш Олег Владимирович.
Ола гыч толшо уна-влак кокла гыч «Ончыко» журналын редакторжо Борис Шамиеват ту жапым чаманен шарналтыш. Тудо тунам, 1965 ийыште, Пошкырт кундем гыч толшо ӱдыр-рвезе-влак дене пырля Марий пединститутын историй-филологий факультетышкыже тунемаш пурен. Нунын кокла гыч ик ӱдыр палынак ойыртемалтын, ийготшо денат кугурак лийын. Тудын деке Юрий Чавайнын коштмыжым шукынжо ӧрын онченыт. Мураш йӧратыше чатка ӱдырым поэт Пошкырт кундемыште командировко дене лиймыж годым ужын шуктен да палыме лийын. Тыге йӧратымаш тул ылыжын. Но Юрий Сергеевич ешан лийын, тидыжак самырык студент-влакым ӧрыктарен. А йӧсланыше поэт кеч тыге кумылжым нӧлташ шонен, векат. Но икмыняр жап гыч тудо шке илышыжым пытарен. Тидлан верчын саде ӱдырымат следственный органыш шупшкедаш тӱҥалыныт. Вузым тунем лектын, шочмо кундемышкыже кайымеке, тудат вара нелын черланен колен.
Тидын нерген ойлымеке, тыгай оят шоктыш: «А кӱлеш мо палыме да пагалыме еҥын эртен кодшо илышыштыже лавырам пургедаш?» Ончыч тидлан вурсат веле ыле дыр. Но жап эртыме семын тыгай фактат айдемын тӱрлӧ шӧрынан илышыжым рашемда веле, а ок шӱктаре – тыгай иктешлымашым ыштышт погынышо-влак.
Сылнымут да этнографий комплекс вуйлатыше О.Петров верысе калыкын шарнымашыж гыч моло оҥай фактымат ушештарыш. Юрий Чавайн музыкальный училищыште тунеммыж годым Чавайнурыш толеш, да шурно пасум оролаш шогалтат улмаш. Йӱдым вес колхоз гыч кылтам шийын кайыме деч оролаш пеленже эре флейтым налын. Еҥ-влак шиялтыш йӱкым колын ойленыт: «О, Юрий Чавайн пасум оролаш лектын!..» Але тудо сонарыш кошташ йӧратен. Но нигунамат чодыраш лавыран кем дене пурен огыл, шинчыше але йогын вӱдым кушто-гынат муын да тушан мушкын. А чодыраш пурымеке, кушто могай кайык мурен, кажныжым лӱмден кертын. Эше тудо Чавайнур деч тораштак огыл Нужа мӱкшотарыш кумылын коштын. Тушто ороллан ыштыше еҥет, Осып Макси, Сергей Григорьевич дене пырля черке приход школышто тунемын, йолташыже лийын улмаш. Сандене ачаж нерген тудын деч шуко пален налын. Вара сонарыш коштмышт нерген «Сонарзе» поэмым возен. Лудшо-влак поэтын «Латкок тылзе» почеламут аршашыжымат палат. Кок вережат тудо пӱртӱсым сайын палымыжым, шижын да умылен моштымыжым ончыктен. Таклан огыл Юрий Чавайным пӱртӱс мурызо маныт.
Тудо семӱзгар дене веле огыл сайын шоктен, эше сайын мурен. «Какшан сер ӱмбалне ломбо» (мутшо Г.Матюковскийын, семже К.Смирновын) йӧратыме мурыжо лийын. Комплекс пашаеҥ-влак Л.Петрова, А.Ямблатова, А.Титова да Л.Ильина тудым гармонь сем почеш муралтенат ончыктышт.
А шке мутшылан композитор-влак Э.Сапаевын, И.Молотовын, Д.Карамован семым келыштарыме мурылам Арын кыдалаш школын тунемшыже-влак йоҥгалтарышт, сем почеш кушталтышт, вет вараже лӱмгече вашлиймаш тушко, школын актовый залышкыже, кусныш. Пайремым вӱдышӧ-влак шке кундемышт гыч лекше сылнымут мастар нерген кугешнен палемдышт: «Кодшо курымысо 60-шо ийла кыдалне марий поэзийыште шуко автор кокла гыч Юрий Чавайн шке ойжо, тӱням умылымашыже, поэзий йылмыж дене ойыртемалтын. Тудо шочмо калыкын сылнымут поянлыкыштыже пале кышам коден». Мутат уке, тунемше-влакын йоҥгалтарыме тыгай аклыммутым колаш куанле ыле.
Уна-влакат ты ойыш шке мутыштым ешарышт. Марий книга савыктышын директоржо, Шернур кундемын шочшыжо, писатель Юрий Соловьёв Морко кундемын талантан шочшыжо-влакын лӱмгечыштышт чӱчкыдын лийме да нуным пагалымыж нерген чон почын каласыш. «Марий сылнымутлан негызым пыштышын уста эргыже чынжымак сай поэт лийын сеҥа ыле, ӱмыржӧ гына кӱчык лийын, улыжат 35 ийым илен. Те тудым шарнеда, акледа – теве мо сай», — палемдыш тудо да школлан марий савыктышын лукмо книга-влак пӧлекым кучыктыш. «Ончыко» журналын редакторжо, Пошкырт кундемын шочшыжо, журналист Борис Шамиев шке изданийже нерген палемдыде ыш керт: «1300 утла экземпляр гыч 200 утлаже Моркыш толеш. Но тиде чотым ешараш йӧн уке огыл. Лудшат, возышат шукемышт ты вел гыч. Тунам сылнымутнат вияҥеш».
Да, мутат уке, Морко кундемын шочшыжо-влакын ойышт эшеат куатлын йоҥгалте. Сылнымут да этнографий комплекс вуйлатыше Олег Петров лӱмгечызын чынжымак пӱртӱс мурызо улмыжым ушеш кодшо фактла дене пеҥгыдемдыш. «Морко мланде» газетын редакторжо Анатолий Титов ты шонымашымак умбакыже вияҥдыш: «Поэтын возымыжым лудын, ме пӱртӱсым вес шинча дене ончалына. Тудым пагалаш, аралаш, йӧраташ тунемына». Тудо тыгак Юрий Чавайнын шке почеламут корнылаж гоч поэзий шӱлышыжым весыланат шыҥдарымыж нерген палемдыш да тидым Чавайнур кундемынак ӱдыржӧ Елена Семёнован усталык корныж дене кылдыш. А тудын, поэзий кумылан туныктышын, ойлымыжо чумыр вашлиймашым иктешлыме семын йоҥгалте да чонышкак логале:
— Куд ияшем годым, эше школыш ом кошт ыле, книгагудыш миенам. Кидышкем логалше икымше книга Юрий Чавайнын «Латкок тылзе» сборникше ыле. Сӱретше пеш келшенат, оҥем пелен ӧндалын, мӧҥгӧ вашкенам. Миен шуамат, лудаш тӱҥалам, шоненам. А лудаш тӱҥалмек, уло тӱням монденам. Пуйто поэт дене пырля чодыраште улам. Тиде поро шижмашым коден. Садлан мыят, икымше классыш кайымек, пӱртӱс нерген икымше почеламутым возенам. «Ямде лий» газетыште лекте, моткоч куаненам. Илен-толын, тиде почеламут икымше сборникыштем савыкталте. Теве ынде пӱрымашем угыч школыш кондыш. Палем, кажне классыште тугай икшыве уло, кудын чонжо моткоч ару, пӱртӱсым умылышо. Пӱртӱсын икшывыже ме улына. Лудса Юрий Чавайным, ыҥлыза да куаныза тидлан!
Юрий ИСАКОВ
Авторын фотожо
