Тӱвыра пашам ыштымыжлан – 35 ий, а шканже – 55 ий. Но тыге манме дене, тӱвыра пашаште надырже кугу гынат, кӧ улмыжым палаш куштылго огыл, векат. А вот Валентин Колумб лудмашым Морко кундемыште эртараш тӱҥалмылан да тидлан вуйын шогымыжлан – 30 ий манына гын, шукылан вигак раш лиеш. Тыште Морко рӱдӧ клуб системе вуйлатышын инноваций-методике паша шотышто алмаштышыже Л.Ф.Кириллова нерген ойлалтеш. Ужыда, тудлан тенийсе идалык кум пачаш лӱмгечан.
Оласе культпроссвет училищым тунем пытарыше-влакым шеледыме годым Параньга районын ӱдыржӧ лач 35 ий ончыч Морко районым ойырен налын. А вет тудым шочмо Пумарий почиҥга (Обипамаш) кундемыштыжат вученыт. Тунемашыжат верысе сельсовет вуйлатышын темлымыж почешак каен – ялыштышт клубышто ыштыше кӱлын. А Люба школышто тунеммыж годымак чолга улмыжым ончыктен, хорыштат солист семын мурен. Кушеч тыгай мастарлыкше вожым налын?
— Авам, Зинаида Никаноровна, ӱмыржӧ мучко фермыште тыршен. Ачам, Фёдор Николаевич, трактор дене ыштен. Шоналташ гын, коктынат ялысе тыглай пашаеҥ лийыныт. Но тунамак авам моткоч яндар йӱкан. Мурымыжо ял мучаште шокта гынат, мый вигак палем ыле. Такмакым шуко пален. Ачам армийыште служитлыме верже, Германий, гыч аккордеонным конден да шокталтен колтымыж денак аван ӱдыр чонжым савырен. Теве кушечын тиде вожшо. Таклан огыл Станислав изамат баяным шокта. Ешыж дене олаште илат гынат (авамат – олаштак, ачамже шукертак илыш дене чеверласен), кажне каныш кечын ялыш коштын толашат, туштак пакчасаскам куштат. Чӱчкыдынак ял калыкын кумылжым шоктымыж дене нӧлталеш. А мый авамлак мураш йӧратем. Кӧ пала, рвезе годым йӧратымаш ок кӱрл гын, ала шочмо кундемыштак пашам ышташ тӱҥалам ыле. Но Морко тӱвыра дворецыш ӱжмаш лиймеке, мый вигак келшенам. Вет Морко калыкын талантан улмыж нерген шуко гана колынам, да тыгай йӧн пуалтмеке, тореш лийын кертын омыл, — шарналтыш Любовь Фёдоровна.
Тудо январьыште тышке пашаш толын, а сентябрьыште марлан лектын. Пелашыже, Олег Логинович Кириллов, тӱвыра полатыштак художниклан ыштен. Йошкар-Олаште талантан икшыве-влакын 1-ше шомеран интернат-школыштышт, Чебоксар художественный училищыште тунем лектын, мастар художник лийын. Вараже воктенак «Новый путь» колхозыш куснен, сӱретчылан ыштен. Тушечак пачерым налын, да тушто еш дене иленыт. Кок икшывым ончен куштеныт. Чаманен каласаш логалеш, пелашыжын ӱмыржӧ гына кӱчык лийын – латвич ий ончыч илыш дене чеверласен.
А Любовь Фёдоровна кузе тӱвыра полатыш толын, тушанак кодын. Ончыч кужу жап художественный вуйлатышылан ыштен, вара автоклуб вуйлатыше лийын. 1994 ийыште методике рӱдерым вуйлаташ ӱшаненыт. Икмыняр ий гыч рӱдер пӧлкаш савырнен, а тудо тыгак вуйлатыме сомылым шуктен.
— Пеш сайын шарналт кодын автоклуб дене верлашке лектедыме жап. Фермылаште, пасулаште, изи яллаште лийме, агитбригаде дене выступатлен коштмо. Луманыште да лавыраныште корно лийын огыл, автобусым шӱкен толашыме. Но миен шуын, пашаеҥ-влакын чоныштым кумылаҥдыме. Да шуко тау мутым колаш логалын тунам, — мане тудо.
Вара тӱвыра паша вашталтме семын районышто шуко самодеятельный коллектив почылтын. Академический хор ышталтын. Любовь Фёдоровнат тушко ушнен. Вуйлатышыже Марий Эл искусствын сулло деятельже Валерий Павлович Лазарев тудым, дирижёр да хор отделенийым тунем пытарышым, эше тӱҥалтыштак хор дене пашам ышташ СПТУ-ш (кызыт аграрный техникум) коштыктен. Вара партий райком пелен хорым чумыреныт. Тушко администраций ден тӱрлӧ учреждений пашаеҥ-влак погыненыт. Туштат хоровик-дирижёр сомылым шуктен. Ветеран хорымат вуйлатен. Тыгак опытшо погынен.
— А методике пашам ӱшанен пуымекышт, нине коллектив-влакым вуйлаташ жап шагал кодын. Районышто тӱвыра пашаеҥ-влак дене семинарым ямдылаш да эртараш кӱлын. Нунын коклаште ту жапыште профессионал специалистше шагал лийын. Утларакше школ деч вара вигак пашаш пурышо але вес специальностян улыт ыле. Кызытат ты шотышто цифр ок куандаре: творческий пашаеҥ-влак кокла гыч 47 процентше веле лӱмын тунем лекше. Тунамак тыгай шонымаш шочо: нине пашаеҥ-влаклан жанр але тӱвыра да каныш сомыл дене программым ямдылаш. Тӱвыра пӧртым вуйлатыше-влакым посна туныктымо. А художественный вуйлатыше-влаклан практике занятийым але мастер-классым, семинар-практикумым эртараш калык лӱмым нумалше коллектив-влакын вуйлатышыштым ӱжмӧ. Мутлан, театр жанр дене Морко калык театрын вуйлатышыже Анна Васильевна, хореографий дене «Рвезылык» куштышо ансамбльын вуйлатышыже Валерий Алексеевич Якушевмыт мастарлыклан туныктеныт, — каласыш Кириллова.
Морко район утларакше фольклор коллективла дене ойыртемалтеш. Тыгай коклаште Любовь Фёдоровна мурен куштымо дене Изи Кушна, Осипсола, Унчо, Изи Кугунур, Марий Кужер, Кораксола, Шеҥше велысым, а сем ӱзгарым кучылтмо дене Эҥерсоласым палемдыш. Но пытартышыжлан полыш кӱлеш, тушто специалист уке, мане. Йӧра, тудлан да молыланат рӱдӧ клуб системе вуйлатышын творчество шотышто алмаштышыже Юрий Александрович Осипов миен полша. А хор коллектив кокла гыч Кужерысе руш калык хорым палемдыш. Вокал да эстраде йогынышто Кокласоласе да Кушнасе ансамбльлам, Морко посёлкысо «Энсул» вокал студийым сай семын аклыш. Район рӱдыштӧ академический хор да йоча-влак дене дирижёр Елена Николаевна Григорьева (Гурьянова) пашам тыршен ышта.
— Тыге тӱшка вий дене ме районышто тӱвыра пашам уштарен толына. Самодеятельный коллектив-влак икте-весышт деч тунемын да вияҥ кертышт манын, тӱрлӧ смотр-конкурсым эртарена. Эсогыл изи театр-влак коклаштат. Нунышт йоча-влакынат, кугыеҥ-шамычынат улыт. Теве изи икшыве-влаклан шошым «Изи шӱшпык» усталык конкурсым эртараш шоненна ыле, но коронавирус амал дене шӱкалалте. Шӱкалалтеш «Морко ӱдыр – чевер шӱдыр» моторлык да усталык конкурсат. Тудым республикнан 100 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклаш шонымо ыле. Но тений огыл гын, вес ийын, мутлан, ӱдыр ден ӱдырамаш-влакын пайремышт вашеш, тышке садыгак пӧртылына, — ешарыш Любовь Фёдоровна.
А вет пытартыш конкурсыштыжо мыламат кок гана аклыше (жюри) радамыште лияш логалын. Идалык кокла гыч кум гана тудо эртен. У сынан да сылне конкурс. Морко кундемеш шочын-кушшо сылне ӱдыр-влак тушко погынат да шке моторлыкышт ден мастарлыкыштым ончыктен таҥасат. А ты конкурслан тӱҥалтышыжым лачак Любовь Фёдоровна пыштен. Але «Сӱан пайрем» фестиваль-конкурсым налаш. 2013 ий гыч тудо идалык еда эртаралтеш. Тӱҥалтыш кокытшо республик кӱкшытан лийын гын, визытше – регион кокласе, а ӱмаште – Унчо села финн-угор тӱвыра рӱдер лийме амал дене тӱнямбал кӱкшытан. Ондакше тудо марий сӱан дене гына кылдалтын гын, ынде моло регионысо калыкынымат авалта да «Калык сӱан йӱла» маналтеш. Тений тудым шаҥге палемдыме амал денак онлайн йӧн дене эртараш логалын. А вет тиде фестиваль-конкурсымат Кирилловак шонен луктын. Да проект вуйлатыше семын тӱҥ пашажат тудлан логалеш.
Кызыт кеч-могай кугурак паша проект негызеш ышталтеш. А тӱвыра пашалан проектым возымаште лачак Морко район республикыштына кажне ийын ойыртемалтеш. Тидым Марий Эл Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыштат эре гаяк палемдат. А ты йодышлан районышто рӱдӧ клуб системе вуйлатышын инноваций-методике паша шотышто алмаштышыже вуйын шога. Теве теният нуно куд-шым проектым ямдыленыт, тушечын кумытшым министерствыште пеҥгыдемденыт. Иктыже сӱан йӱла фестиваль-конкурс дене кылдалтын гын, весыже — Сеҥымашын 75-ше идалыкше лӱмеш, изи яллашке автоклуб дене лектеден, сар темылан кином ончыктымо дене. Изи яллаште клубшат уке, илалшырак-влак гына кодыныт. Эн ончычак нунын дене вашлиймашым эртарыме, сар жапысе икшыве ден тулык вате-влаклан пӧлекым кучыктымо, вара пӱртӱс лоҥгаштак, экраным сакен, кином ончыктымо. Иктыштат, очыни, шинча лукыштым ӱштылде чытен огытыл…
А кумшо проектше кумдан палыме поэт Валентин Колумбын шочмыжлан 85 ий темме лӱмеш регион кокласе лудмаш дене кылдалтын. Ты лудмашым Морко районышто эртараш тӱҥалмылан тений 30 ий темын. Да тиде пашалан эре гаяк Л.Ф.Кириллова вуйын шоген. Мый шкежат кажне лудмаш годым аклыше радамыште лийынам, сандене чылажат шинча ончылно эртен. А ямдылалтме пашаже мыняр жапым налын! – тидым тудо шкежак гына пала. Заявкым чумыраш, лудшо-влакым ийгот да номинаций шот дене шеледаш, программе ден сценарийым ямдылаш, лудмашым эртарыме вер шотышто ял илем администраций дене, а участник-влакым пукшымо шотышто школ але озанлык дене кутырен келшаш, але шке пашаеҥ-влакланак шолтыкташ, спонсор-влакым муаш да пӧлекым налаш, уна-влакым ӱжаш… Чыла тидым тӱшка вий дене ышташ, но шукыжым шке ӱмбакыже налаш логалын. Тений гына лудмаш саде амал денак онлайн йӧн дене эртен. Но адакат тӱҥ нелыт тудын вачышкыже возын.
— Чынжым ойлаш гын, проектым возашыжат Колумб лудмаш гычак тӱҥалынам. Тидыже эше 2003 ийыште лийын. Тыгай пашаже тунам илышыш пураш гына тӱҥалын докан. Тылеч вара лудмашлан шуко гана возенам, но кажне гана мом-гынат уым пурташ тыршем. Южгунамже паша шыгыр гын, йӱдымат шонкален кияш логалеш. Но пашатым йӧратет гын, канышым да монь от ончо. Вет тӱвыраште ыштышын пашажак тугай – тудо каныш жапыште калыкын кумылжым нӧлта, — каласыш Любовь Фёдоровна.
Тыште район администрацийын тӱвыра отделжым вуйлатыше Юлия Николаевна Яковлеван мутшым ушештараш келшен толеш: «Любовь Фёдоровна дене пашам ышташ моткоч куштылго. Тудын профессионал семынат шке вуй ушыжо, моштымашыже улыт, пашамат жапыштыже ыштен шукта». А тидлан тудо, шке манмыжла, тӱвыра отделын ончычсо вуйлатышыже Анатолий Александрович Александров деч тунемын. «Методике рӱдерыште ышташ тӱҥалмекем, тудо кажне методист деч шке пашаж дене рефератым возаш йодеш ыле. Методистын пашаже – эре тунемаш, кычалаш, манын. Мыят кызыт шке методистем-влак деч, а нуно кудытын улыт, тыгак йодаш тыршем», — манеш Кириллова. А ик методистше – Виктория ӱдыржӧ. Владислав эргыже вес сферыште ышта гын, кеч ӱдыржӧ тудын пашажым шуя. Тидыжак тудым, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥжым, куандара да умбакыже тыршен ышташ тарата.
Юрий ИСАКОВ
Фотом еш альбом гыч налме
