Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже, президиумжын членже, Тазалыкым аралыме, культур да спорт комитетын председательже, Редакционный комиссий председательын алмаштышыже, Йылмым, литературым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтын директоржо, Россий военно-исторический обществын регионысо пӧлкажым вуйлатыше, республикыште репрессийыш логалше-влакым реабилитироватлыме, тыгак религий ушем-влак дене вашкыл, инноваций технологийым шыҥдарыме шотышто, вуз-влакын ректорыштын советыштын членже, ятыр шанче пашан авторжо… Чылажым ойленат от пытаре. Тыгай кӱкшытыш шуаш манын, айдеме могайрак лийшаш? Мут – Морко район Шеҥше ялсоветыш пурышо Усурт ялын эргыже Евгений Кузьмин нерген.
– Евгений Петрович, тугеже тыгай кӱкшытыш шуаш манын, айдеме шкенжым кузе кучышаш?
Кажне кечын пашаште улмо годым должностьын мыняр улмыжым от эскере. Тӱҥжӧ – паша ышталтше. Можыч, ала-кудо татыште шогалын шоналташ кӱлеш, но жап уке: калык ӱшана, кучем ӱшана – ӱшаным эре шуктыман, пагалымашым шижман да чот пашам ыштыман. Тиде мыйын кредо семынат манын кертам. Вет должностем уло манын, кугешнен кошташ лиеш, а пашаже ок воране. Те кызыт мылам ушештарышда (шыргыжеш), паша, чынжымак, шуко, мер должностят ятыр… Но мый тыге каласем: мыланем нуно мешанчык огытыл, молан манаш гын чылажат икте-весе дене кылдалтше улыт да икте-весым ешарен шогат. Тиде илыш дене мый илем, сандене йӧсланен пашам ыштем, ноем манын ом керт, молан манаш гын нуно историй, политике дене кылдалтше улыт. Но тӱҥжӧ – ӱшан, тудым шукташ эре пашам ыштыман.
– Илыш кредода молан лач тыгай?
– Мый Морко районын эрвел кундемже гыч улам, тушто калык марий юмыйӱлам ожнысек кучен. Кочам карт кугыза лийын, тудо мыйым изинек отыш коштыктен. А иктаж кумшо-нылымше классыште улмем годым ял калыкын пуымо солык-шамычым пушеҥгыш кӱзен сакаленам.
– Тыланда тугеже тунамак калык ӱшанен.
– Очыни, тыге. Тидым кандашымше-индешымше класс марте ыштенам. Кочам солык-шамычым шӱйышкем сакален пуэн, мый пушеҥгыш кӱзенам, а еҥ-влак варажым тауштеныт. Тидыже – сакральный могыр. А тыгеже мемнан школжат сай лийын, туныктышо-влакат – нунылан таум каласыман. Тунамсе туныктышо-шамыч туныктенат шуктеныт, воспитанийымат пуэныт, садлан айдемым чыла могырымат вияҥденыт. Мый эре ударник лийынам, отличникше огыл, молан манаш гын точный науко дене пешыже «келшен» омыл – икманаш, гуманитарий лийын кушкынам. Визымше-шымше класслаште южо годым историй дене урокым эртарашат ӱшаненыт. Историйым, руш да марий литературым тунамак чот йӧратенам. Варажым – Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетше, аспирантур. Шанче вуйлатышем профессор, науко доктор Ананий Герасимович Иванов лийын. Тудат мылам илышыш, научный профессионал тӱняшке шкешотан путёвкым пуэн. Диссертацийым аралымеке, университетыште историйым туныктенам, оласе тоштерыште ыштенам… Икманаш, пашамже эре историй денак кылдалтше лийын. 2002 ий. Йошкар-Ола администраций гыч «Шарнымаш книган» кокымшо томжым ышташ кӱлеш манме йодмаш дене толыныт. Рвезе лийынам, «ӱшаненыт гын, ыштем» шоненам, а могай йӧсӧ улмаш – палем омыл. Кызытсе жапыште келшыме деч ончыч шоналтем ыле. Туге гынат кум ийыште студентем-влак дене пырля книгам чумыренна. Молан тидын нерген ойлем? Шарнымаш книгам ыштыме годым кажне кечын гаяк Кугу Отечественный сарыште лийше ветеран-влак дене вашлийын мутланенам. Нуным колыштын, патриотизм шӱлышым кажне кечын «йӱынам», тиде мылам патриотизм инъекцийым ыштыме гай лийын. Садлан мый мут дене гына огыл, а шӱлышем дене шкемым патриотлан шотлем. Военный историй – тиде мемнан священный историй. Тудым тӱкаш ок лий. Тыге ыштена гын, кугыжанышна йӧрлеш, садлан эн ончычак тудым аралыман.
– Те Россий военно-исторический обществын регионысо пӧлкажым вуйлатеда. Кызыт тушто могай паша ышталтеш?
– Паша ышталтеш, но кызыт йӧсыракын. Тӱҥ шотышто ме калык коклаште лийшаш, кугу аудиторийым погышаш улына. Тыгай вашлиймашыш Моско, Санкт-Петербург гыч лектор, кугу лӱман учёный, мер пашаеҥ-влакым ӱжынна. Марий кугыжаныш университетын ректоржылан тау, тудо мыланна мероприятийым эртараш аудиторийым пуэн, а погыненже 150 еҥ марте. Кызыт тынарым ик верыш чумыраш огеш лий. Тыгак киноклубна шошым да телым пашам ыштен: документальный фильмым ончена, а вара тудым каҥашена. Мутат уке, тыгай пашам шкетын ом эртаре, мемнан шке командына уло. «Царьград» ушем, казак да моло патриот-влак, кычалше-шамыч, пырля погынен, пашам ыштена.
Кум ий почела ноябрьыште институтна пелен военно-исторический конференцийым эртаренна. Мо оҥайже, кокымшыжо всероссийский кӱкшытыштӧ лийын, Российын куд регионжо гыч еҥ-влак толыныт, а кумшышкыжо – латкокыт гыч, эсогыл Чита, Урал кундем гыч. Очыни, тыгай площадке кӱлеш. Ме вет Марий Элын военный историйже нерген гына огыл, Юл кундем, уло Россий нерген мутланена. Кумшо конференцийыштыже эсогыл йот элысе военный историй секций пашам ыштен. Нунын опытыштымат палыман да кучылтын моштыман. Историйжым вет айдеме шкежак ышта. А сар годым чылажат коеш: ик айдеме янлыкыш савырна, весе айдемак лийын кодеш. Вес гана сар ынже лий манын, тыгай опытым мондышаш огынал.
– Депутат семын калык дене вашлиймаш годым эн ончычак Тендам могай шонымаш авалта? Тудлан полшаш тыршыме годым чӱчкыдын могай нелылык вашлиялтеш? Марий калыкым ончен, колыштын мо верч чон коршта?
– Пандемий гынат, Морко калык дене эре вашлияшак тыршена, тыгак еҥ-влак приёмышкат толыт, шуко серышым возат, йодышат ятыр пура. Ала-кудыжлан полшымо, ала-кудыжо йодмаш семын тӱрлӧ инстанцийыште коштеш. Мутат уке, моткоч полшымо шуэш. Калыклан садикте – могай тый улат Кугыжаныш Погынын депутатше ма, районысо погынымашын але ял шотан илемын. Тудо чынжымак тургыжландарыше йодыш дене гына толеш. Мутлан, ял воктенысе корнышто лаке уло, тудым петыраш кӱлеш манын ойла. Весе «глобальный» манмым тарвата: газым пуртымо шотышто. Тиде йодыш шотышто нелылык уло. Морко районышто тӱҥ газ пучшым 2024 ийыште шупшын пытарышаш тулыт, а чыла ялыш – 2030 ий марте. Сандене эркын ма виян ма – ты паша кая. Тыгак еҥ-влак эмлымвер, ФАП, кугу корно дене кылдалтше йодышым тарватат. Але тыгай йоҥгалтеш: «Ял воктене изи кӱварын оҥаже катлен, тушко ушкалын йолжо волен кая – молан огыда ыште?» Тыгайымат решатлыман. Тау район да ял шотан илем администрацийлам вуйлатыше-влаклан: таче нуно передовойышто улыт, вет калык эре йодеш, а нуно ыштышаш улыт, оксашт уке гынат. Власть уло, а окса уке. Тидын шотышто эре выступатлем. Тыге лийшаш огыл. Мый ваштареш улам. Конешне, пытартыш жапыште оксам ыштен налаш йӧн изиш шукырак лийын: амалкалче-влаклан мландым арендыш пуат. Тиде окса дене пожарный водоёмым кучаш, изи ял-влак кокласе корным олмыкташ кая. Корно йодышыжат мемнан пеш оҥай. Федерал, республик, район кӱкшытан корно-влак улыт, эсогыл ял шотан илем кӧргысӧ кӱкшытанат. Пешак пӱсӧ йодыш телым: эрыкташ соляркылан але тракторым арендоватлаш адакат шийвундо кӱлеш. Туге гынат вуйлатыше-влак йӧным муыт, йодышым решатлат, эсогыл саде кӱваретын катлыше оҥаже шотыштат. Вет калык эн ончычак власть деч йодеш, а тудо ялсовет гыч тӱҥалеш. Куандара, пытартыш жапыште шукышт умыленыт: диваныште вучен гына шинчет – ниможат огеш ышталт. Садлан верысе тӱҥалтышым илышыш пуртымо дене кылдалтше программе почеш полышым пуэна, Морко районышто тудо сеҥыже манын йӧным ышташ тыршена. Каласыман, тиде программын пайдажым ялыште илыше-влак кокла гыч шукынжо шижыныт. «Айда пырля ыштена, – маныт. – Мый ик теҥгем пуэм, а кугыжаныш – индешым. Лу теҥгелан мом гынат ышташ лиеш». Но, чаманен каласыман, диваныште кычкырен шинчышыжат але вашлиялтеш.
Марий калык шкешотан калык улына. Южо годым келшен ышташ кӱлеш, икоян лийман ыле, но уке – шуко вере эше тиде ок сите. Ала-молан экшыкым кычалына, эсогыл тӧр верыштат мешанчыкым кычалына – тиде койышнаже уло. Ме шагал чотан калык улына, но пеш тошто, тидыжат кугу влиянийым ышта. Вет ош тӱняштыже марий калык семын тӱжемат пеле ий илена, садлан ала-могай генетический кӱкшытыштӧ тыгай ойыртемна, шкешотан менталитетна уло. Тиде сай але осал ом ман, но тудо уло. Мый вашлиймашлаште пырля, икоян лияш кӱлмӧ нерген эре ойлемак. Мутлан, кунам политике кӱкшытыш мемнан калыкын еҥже-влак шуыт, ме нуным вурсена. А молан? Мемнан улытыс, тыгай корным иктат ончылгоч таптен ямдылен огыл, шукынжо ял гыч лекше улына, ача-авана кресаньык лийыныт – могай тушто влияний але поян родо-тукым? Кунам марий айдемым кугу кӱкшытыш шумыжлан марий-влакак вурсат, критиковатлат – тиде сай огыл. Мӧҥгешла, куанаш кӱлеш. Тиде – мыйын шижмаш, шонымаш. Депутат улмемлан тений сентябрьыште кок ий гына лиеш, туге гынат села гыч селаш, моло районышкат коштам да тиде палдырна.
– 2017 ий гыч Йылмым, литературым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтым вуйлатеда. Тунар шуко огыл, туге гынат пытартыш ийлаште тудын лӱмжӧ чӱчкыдынрак да кӱлеш семын кӱкшытыштӧ йоҥгалтеш. Чынжымак, ятыр кӱлешан паша ышталтеш, могай дене поснак кугешнеда?
– Тау, институт нерген тыге каласыме пылышлан сылнын шокта. Но мый 2007 гыч 2014 ий марте тыштак ыштенам: шанче пашаеҥ гыч вуйлатышын алмаштышыже марте. Сандене мом ышташ кӱлмӧ нерген пален толынам. Шоналташ гын, мемнан шкенан рушла каласаш «уникальный» институтна уло – тудым марий калык молан ок пале? Тушто учёный-влак йылмынам, историйнам, культурнам, археологийнам, социологийнам, философийнам – икманаш, чыла могырымат келгын шымлат. Мемнан да моло калыклан тудын дене палдараш – икымше паша тыгай лийын. Чылажымат шымлен теорийыш савырен огына кодо гын, марий калыкын чылажат йомеш. А возен кодена гын, ме огына лий гынат, йылмыже кодеш. Мутлан, юмыйӱлам налаш. Тудо мордва, чуваш калыкын лийын, но илыше-влак кокла гыч тудым палыше кодын огыл да нигушкат сералтын огыл. А ме пиалан калык улына – юмыйӱланам палена да коча-кованан ӱшаныштым тачысе илыш марте шуктена да эше теорийыш кусарена. Мыйын шонымаште, тиде марий калыклан кугу сеҥымаш, тыге марий йылмына курымашлык лиеш.
– Тӱнямбал исторический личность-влак коклаште кӧм пример семын палемден кертыда?
– Историйын тӱрлӧ йыжыҥыштыже лидер-влак лийыныт, кажныжын – шке кышаже, кажныж деч мом гынат шканет налын кертат, сандене кугу пример семын иктым гына ойырен ойлен ом керт. Институт кӱкшытыш волаш гын, тудым вуйлатыше кажне еҥын биографийжым сайын шымленам. Нунын опытыштым кучылтын, шке ончылно тӱрлӧ задачым да цельым шындем.
– Айдемын койышыштыжо мом эн кӱкшын акледа?
– Очыни, вуйлатыше семын кызыт вашештем. Кунам айдемылан пашам ӱшанен пуэт, а тудо шукта – тидым эн кӱкшын аклем. Тидымак шке дечем да командем деч йодам. Мый пиалан айдеме улам: командыштем кажныже я йолем, я кидем… Шола кид пурлан мом ыштымыжым ок пале – тыге лийшаш огыл, тиде – эн шучко. Шкетын сеҥымашыш шуаш ок лий, икоян команде дене гына ончыко ошкылын кертат. Мыйын тыгай командем уло, садлан пиалан улам.
Г.КОЖЕВНИКОВА
М.СКОБЕЛЕВЫН фотожо.
