Тиде статьяште сыран зиянже нерген каласкалынем, поснак тудын ӱдырамаш да пӧръеҥ организмым локтылмыж нерген ушештарынем.
Пайдаже шагал, зиянже кугу
«Сыра – пайдале йӱыш» манын, шояк «эксперт-влак» вуйнам чарныде гаяк аҥыртылыт. Тиде аярым, шӧрым шукемда манын, эсогыл чызым пукшышо ӱдырамаш-шамычлан темлат. Сайын да пеҥгыдын малашлан изи йочалан йӱкташ ойлат. Чынжым гын сырасе гай аяран ушалтмаш эсогыл ош аракаште шагал. Йӱышын шумыж годым метанол, альдегид, эфир да моло аяр эшеат шукемыт.
Вуйдорыклан
Сыраште улшо алкоголь вӱр паҥга-влакым чуҥгашке чумыра, тидлан кӧра вуйдорыкысо вӱргорно петырна, клеткылашке кислород толмым чарна, да тудо пыта. Йӱмӧ деч вара ала-мом ода шарне? Ситыдымаш лачшымак вуйдорыкын клеткыже пытыме дене кылдалтын! А палынак шуко йӱмӧ годым вуйдорыкын эшеат кугу ужашыже пыта, да айдеме теҥгече мо лиймым йӧршын монда. Икманаш, алкоголь тудым йӱшӧ айдемын вуйдорыкшым пытаренак толеш. Примерлан йӱшӧ школьникын але студентын йӱмӧ сыражын чотшо ден тунемме результатым ончыктышо графикше кокласе кылым кондаш лиеш: йӱэш – начарын тунемеш, огеш йӱ – сай шинчымашым ончыкта.
Сыра айдемын психикыжымат чот пытара. Тудым йӱшӧ айдемым эсогыл наркоман дене таҥастараш лиеш. Черетан дозым ок подыл гын, алкоголян йӱыш дене кылым кучышо айдеме амал деч посна гаяк аздаралтеш, сыра, вурседылеш… Тыгай-влак преступленийымат шуэн огыл ыштат.
Шӱм ден пагарлан
Шуко еҥын йӧратыме шоҥ калпак поснак шучко: производитель-влак тудым кобальт дене нугыдемдат. Тиде вещества шӱмым кумдаҥда, тудын стенкыжым кӱжгемда. Тыгодым шӱм чогашылыште некроз вияҥеш, а тудыжо инфаркт марте шуктен кертеш.
Кобальт шӱм деч посна эше пагар-шолора корнылан зияным ышта, пуалше черым вияҥда. Тидын деч посна сыра, пагарйымал тулан нагрузкым ыштен, пагар-шолора корно гыч пагар сокым мушкын луктеш.
Сырасе шӱвыроҥат тазалыклан кугу зияным ышта: организмыш логалмекше шарла да пудештеш. Тидлан кӧра вӱргорно шарла, шӱм кугемеш, да айдеме вӱргорно варикоз, шӱм чер дене орланаш тӱҥалеш. Шӱм кугемме годым нагрузкым чыташ неле лиеш, шӱлыш петырна, моло ситыдымашат палдырнат.
Тиде фактым шукертак пеҥгыдемдыме: йӱшӧ айдеме айык да таза илыш-йӱлам кучышо деч палынак шагал ила.
Сыран эндокринный системылан кугу зияным ыштымыж нергенат посна ушештарен кодаш кӱлешан.
Пӧръеҥ организмлан
Сыра – умла негызеш ямдылыме йӱыш. Тиде кушкылышто ӱдырамаш половой гормоным ыштен лукташ полшышо моткоч шуко фитоэстроген уло. Рашрак каласаш гын, сырам кече еда йӱшӧ пӧръеҥ – уже йӧршынат пӧръеҥ огыл. Организмыштыже ӱдырамаш половой гормон шукеммылан кӧра тудын тӱжвал тӱсшӧ вашталтеш: оҥжо кушкеш, кутанже шарла, «сыра мӱшкыр» лектеш, эрдышкыже да кыдалышкыже коя погына. Тиде веле огыл! Эше йӱкшӧ ден койыш-шоктышыжо вашталтыт, ӱдырамашын гай лийыт.
Икманаш, пӧръеҥ гыч ӱдырамашыш савырнынеда гын, диваныште, сырам йӱын, касым эртарымыдам ида чарне. Да ванныйысе воштончышыш чӱчкыдынрак ончалаш ида мондо.
Ӱдырамаш организмлан
Ешартыш гормон ӱдырамаш организмланат сайжак огыл. Ончычшо гормон фон вияҥеш, тыгодым тылзашын толмо жапше пужла, ӱдырамашын пӧръеҥ дене утларак лиймыже шуэш. Но жап эртыме семын организм гормоным тӱжвачын пуымылан тунем шуэш да шкеже тудым ыштен лукмым чарна. Мӧҥгешла сӱрет шочеш: ӱдырамаш гормон шагалемын толеш, гормон фон «пӧръеҥ» велыш кусна, да «сыра усик», оҥышто, йолышто пун лектедат, йӱк кӱжгемеш, койыш вашталтеш.
Но эн шучкыжлан сырасе спиртын азам ыштыме системым локтылмыжо шотлалтеш. Ӱдырамаш азам ыштен кертдымыш савырна гын, пӧръеҥ – тӱлаҥден сеҥыдымыш… Таза йочан лийнеда гын, алкоголян напиткым йӧршын ида йӱ. Шонкалашда: шке жапыштыже кучемын еҥже-шамыч кукшо законым пеҥгыдемденыт ыле, да урод йоча шочмо чот ноль марте волен. А теве кодшо курымын 90-ше ийлаштыже калык чот йӱын, да южо регионышто урод йоча шочмо чот эсогыл 80 процент марте шуын.
Подросткылан
Сыра – пеҥгыдем шудымо ушым пуйто лӱмынак аҥыртылаш шонен лукмо осал йӱыш. Кызыт айдемым ондалаш да кочо, йыгыжгын ӱпшышӧ напиткым йӱаш таратыше лу огыл, шӱдӧ дене штамп уло.
«Шоҥан напиткым» йӱмӧ икымше опытдам шарналтыза. «Фу, кузе тыгайым йӱаш лиеш?..» – манын, очыни, кажныже шоналтенда да сырам тунамак шӱвалын шуенда але икмыняр жап гыч укшинчын луктында… Сыра дене пырля айдеме эше чипсым, шинчалтыме сукарам, коштымо колым да монь налеш – чылажат йӱышын тамже ден пушыжым «темдалаш» манын. Тыге огыл? Тугеже ик-кок кленча сырам закуско деч посна йӱын ончыза.
Шарныза: тӱнямбалсе илышын вияҥын, вашталтын толмыж жапыште айдемын рецепторжо-влак аярым кочо да йыгыжгын ӱпшышӧ семын аклаш тунем шуыныт. А пӱртӱс ваштареш кайымаш да шке кӧргыш аярым шӱшмаш шкем пытарымаш дене икте!
Кок пачаш ондалат
«Шагал алкоголян напитке» термин – кугу шояк. Чынжым гын сыра нимынярат шагал алкоголян огыл. Шотлен лукташ гын, ик кленча волгыдо тӱсан сыра 60 мл ош аракалан келшен толеш. А вет ик кленчам йӱмӧ дене шагал еҥ серлага… Но мемнан калык, поснак самырык тукым, шотлаш огеш йӧрате. «Шагал алкоголян» маныныт гын, тугеже пуйто лӱдде йӱаш лиеш! Тидыже – самырык-влак коклаште кумдан шарлыше сыра алкоголизмын ик эн тӱҥ амалже. Статистике почеш, сыра алкоголик-шамыч радамыште коло-кумло ияш-влак эн шукын улыт.
Шоякын вес ужашыже – «напитке»
Айдемын вуйышкыжо тыгай шонымаш радамын толеш: напитке гын, тугеже йӱаш лиеш. Тиде шояклан ида ӱшане! Сыра – алкоголян моло напитке семынак – спирт негызан аяран йӱыш.
Тидымат умылаш кӱлешан: «шагал алкоголян напитке» – улыжат маркетинг йӧн. Сырам ыштен лукшылан окса кӱлеш, сандене миллион дене калыкын илышыжым пытарен пояш тырша. Тышкак шояк рекламым, йӱышым пуйто шулдештарен ужалымым ешарыза.
Шкем шке ондалена
Элыштына сырам йӱаш йӧратышым ала-молан йӱшӧ айдемылан огыт шотло. «Улыжат шагал алкоголян напитке», «йӱмӧ шумым гына лыпландарем», «ик-кок кленча дене нимо ок лий», «футболым сыра деч посна огыт ончо» да моло семын манын, сыра дене пеҥгыде кылым кучышо кажне гаяк еҥ шкенжым шке ондала. А ынде сайын шоналтыза да иктешлымашым ыштыза: ныл кленча сырам йӱшӧ айдеме аракам йӱшӧ деч кугунак ойыртемалтеш мо?
Сырам «лӱдыкшыдымӧ напитке», «шагал алкоголян йӱыш» манмым чарнаш жап шуын. Тыгак тиде напитке дене йӱмӧ шумым лыпланадараш утларак келшен толмо шотышто рекламымат илыш гыч кораҥдаш шотлан толеш. Вет тиде – шояк да ондалалтмаш. Алкоголь йӱмӧ шумым огеш лыпландаре, мӧҥгешла, напиткысе спирт организмым кошта гына.
Лӱдыкшӧ пример
Икшывылан сыра алкологизм деке корным тӱҥ шотышто ачаж ден аваже почыт. Оҥай рекламе дене аҥырген, нуно южгунамже шкеак йочаштлан сырам подылаш темлат.
Россий шукерте огыл гына колымаш вороҥга гыч лекте: аза шочмо чот калык колымо чотым ончылтыш. Но тиде сай вашталтыш ала-кӧн чонжылан ыш келше. 2014 ий мучаште Кугыжаныш Думо телевидений дене алкогольым рекламироватлаш лийме шотышто законым угыч пеҥгыдемдыш: ончыч – сыралан, вара – йошкар аракалан… Ончыкыжым мом вучыман?
Айдемын ӱмыржӧ аракам йӱмӧ чот дене чак кылдалтын. Статистикым ончалаш гын, тыгай сӱрет почылтеш: калык идалык мучко спиртым палынак шуко йӱын гын, колышат шуко лийын, урод йочат шукырак шочын да… мӧҥгешла.
Общественный верлаште спиртан напиткым йӱмым чарыме нерген законым илышы пуртымым сай велым аклыман. Но самырык-влакын йӱаш тӱҥалмышт содыки эн ончычак еш дене кылдалтын. Пагалыме ача-ава-влак, икшыве уло гын, пайрем ӱстелтӧрыштӧ ма кастене «нойымашеш» алкоголь негызан напиткым ида йӱ! Шарныза: йоча примерым ача-аваж деч налеш. Уда койышым ончыктен, шочшыдан ончыкылыкшым локтылын кертыда.
М.ИВАНОВА
