манеш Кужэҥер район «Искра» колхоз председатель, «Куженерский» ООО директор Н.Поликарпов.
Кундемжылан, ялжылан ӱшанле
«Искра» колхозым Н.Поликарпов ынде коло индеш ий кӱрылтде вуйлата. Тиде озанлык вуйлатыше ты кундемыштак, Йывансолаште, шочын-кушкын. Кӱшыл шинчымашым налын, шочмо озанлыкыш пєртылын. Эҥыжсола комплекс начальниклан ышташ тӱҥалын. Вара колхозым вуйлатыме сапым ӱшанен пуэныт. Ынде республикыште тӱшка озанлыкым эн шуко вуйлатыше-влак радамыште ӱшанлын тырша. Кугыжаныш Погын депутат лийын, кызыт — район погынымашын депутатше. Кугыжаныш наградыжат икте веле огыл.
Калык тудлан ӱшана, почешыже вӱден кайыме усталык дене ойыртемалтеш. Кундемысе кажне еҥым, кажне ешым сайын пала. Вуйлатыме жапыште неле татшат ятыр лийын. Но тудо колхозым арален коден кертын да кызыт озанлык районыштыжат — ончыл радамыште. Тылеч посна панкрутыш лектын шушо «Куженерский» озанлыклан полыш кидым шуялтен, тудым вуйлаташ тӱҥалын. Тудат ынде вияҥме корнышто.
— Кызыт пагытшак тугай, кутырен-кутырен гына пашам ышташ лиеш. Мом таче ойлымо, тудым шукташак тыршыман. Коеш: ял тӱлыжга, лунчырга, начарештеш. Южгунам туге чучеш, пашам ышташ огыл, шинчын кутыраш нигӧ дене. Умбакыжат тыгак лиеш гын, ялыште шоҥгыеҥ ден нужна, тазалык шот дене эмганен илыше-влак гына кодыт. Теве школым, йочасадым чоҥымо нерген шукертсек мутланат. Ик ийын ойлат: вес ийын чоҥаш тӱҥалына, вара эше шуят. Илен-толын, самырык-влак ялеш огыт код, икшыве-влак огыт лий гын, кӧлан чоҥашыже? Пуйто тидым гына вучат. Колхозышто гына огыл, школыштат утларакше пенсионер-шамыч пашам ыштат. Теве меат у фермым чоҥаш палемденна ыле. Но тӱҥалын ышна керт. То шӧр ак волен кая, то пырчым шулдын налыт. Калыклан пашадарымат тӱлыман, эн ончыч шуктышаш пашажат ятырак. Кредитым налаш тыгак неле. Калыкыште манмыла, олма шуын огыл гын, олмапум рӱзышаш уке. Вес семын каласаш гын, келшыше жапым вучалташ перна, — тачысе илыш, паша нерген шонкала Николай Александрович.
Ешартыш пасу негызеш
Н.Поликарповын вуйлатыме кок озанлыкшат ик верыште огыт шого, вияҥыт, ужалыме сатушт ешаралтеш. Теве шушаш ийлан чумыр доходышт 150 миллион теҥгешке шушаш. Сатум эн ончычак мландым кугемдыме кӱшеш ешараш лийыныт. Кызыт кок озанлыкын курал-ӱдымӧ пасужо индеш тӱжем гектарыш шуэш. Ий еда шурным ӱдымӧ пасушт кумдаҥеш. Панкрутыш лекше ончычсо пошкудо озанлык-влак кӱшеш. Ынде Токтайбеляк, Чашкаял велне ешартыш пасум курал-ӱдынешт.
Эртыше ийысе паша саскам ончалаш гын, кок озанлык чылаже лу тӱжем тонн пырчым шийын. Гектар еда амбар нелыт дене шотлымаште латкандаш центнер дене лектын. Кокияш шыдаҥышт гектар еда 33 центнер дене пуэн, а ик пасушто эсогыл 42 центнерым налыныт. Тыгай лектышыш ӱяҥдыш кӱшеш шумо. Теве теният минеральный ӱяҥдышым 223 тонным конденыт. Эше тынарракак налаш лийыныт.
— Ӱяҥдышым налме годым шергын чучеш, а кунам тудын лектышыжым ужат, чон куана, — ойла озанлык вуйлатыше. – Кушко ӱяҥдыш логалын огыл, тушто шурно начарын шочын.
Озанлыкын мланде пашам ышташ техникыже жаплан келшыше да ситыше. Теве мландым К-744Р3 «Кировец» гай куатле технике дене пушкыдемдат. Тургым годым тудым смене дене кучылтыт. Икмыняр трактор ден автомашинашке Глонасс спутник навигаций системым вераҥденыт. Вуйлатыше тиде але тудо технике кушто, мом ыштымым ужын кертеш. Топливым ястарыме факт уло гын, вигак коеш. Тыге илыш дене тӧр ошкылаш тыршат, пашам виктарыме у йӧным кучылтыт. Ончылий мландым 800 гектарыште кылмаш куралын коденыт улмаш гын, кодшо ийын – 1800 гектарыште. Пырчым шийме кандаш комбайнышт уло. «Лида» белорус кок комбайн республикыштыжат тыштак веле. Нуным виктараш ий еда Беларусь гыч специалист-влак толыт. Эше кок «Акрос», тынарак «Полесье» да «Нива» дене шурным тӱред-шийыт.
Кызыт ятыр озанлык тыгай нелылыкыш логалын: шийме шурным нигушан эрыктен кошташ. А тыште ончылий КЗС-ым пужен ачаленыт, тидлан шагал огыл оксам кучылтыныт. Ынде чыла пырчым чапле сушилкыште коштат. Эше пырчым аралыме чапле левашым нєлтен шынденыт.
Вольыкым кузе ешараш?
Озанлык-влакын тӱҥ эҥертышышт – вольык. Тыште кызыт чылаже 1800 вуй тӱкан шолдыра вольыкым ашнат. «Искраште» 350 ушкал, «Куженерскийыште» — 260 вуй уло. Кодшо ийын «Искра» колхозышто кажне ушкал деч кокла шот дене 5460 килограмм шєрым лӱштеныт гын, «Куженерский» ООО-што – 5200 килограммым. Кокымшо озанлыкыштыже вольык кӱтӱм уэмдыме пашам саемден колтыман. Но тидлан специалистышт ок сите.
— Кодшо ийын шӧр ак чот волен кайыш, — шарналта Николай Александрович. – Кок озанлык тидлан кӧра латкандаш миллион теҥгем йомдарен. Ӱмаште тыгай жаплан ик литр шӧрым улыжат 17,5 теҥгелан гына налыныт. Йӧра, кеч кызыт коло кок теҥге марте кӱзыктеныт. Тыгай ак парышым налаш келшыше. Но тиде жапыштак литр соляркын акше индеш теҥгелан кӱзен.
Николай Александровичын мутшо почеш, икшырымын илен лекташ, вияҥаш ик озанлыкыштыже гына 500-600 вуй ушкалым ашнаш кӱлеш. Но тидлан кызытеш вольыкым шогалташ верышт ок сите.
Але марте Эҥыжсола комплексыштышт сєснам ашненыт. У технологийым шыҥдараш вӱтамат пужен ыштеныт ыле. Но африканский чума шарлен кертме лӱдыкшӧ улмылан кӧра тыгай фермылаште сӧснам ашнымым чарнаш темленыт.
Шке кӱшеш
Озанлыкыште пашаеҥ ситыдымаш кунар-гынат палдырна . Южо фермыш пашам ышташ Киров область, тыгак Шернур район гыч шупшыктат, Параньга район гычат кондаш перна. Кызыт ик озанлыкыштыже 70 еҥ пашам ышта гын, весыштыже – 40 еҥ.
— Мыйын председательлан шогалмем годым, 1990 ийыште, колхозышто 452 еҥ пашам ыштен, — шарналта озанлык вуйлатыше. – «Искраште» кунар улшо еҥже дене тӱҥ шотышто улшо пашам ыштен шуктена. Пасу тургым годым еҥ-влакым жаплан ешарен налына. Кызыт шукын Москвашке, Санкт-Петербургыш, моло вере оксам ышташ коштыт. Но кунам паша вер лектеш, мемнан декат толыт. Пашадарым жапыштыже пуэдена, кӱрылтыш лиймаш уке. Пашадарлан оксам тӱкан шолдыра вольыкым ӧрдыктарыме Купсола ферме ыштен налеш. Тыште 210 вуй ӱшкыжым ашнена. Тышечын тылзе еда кокла шот дене кок миллион теҥгеаш вольыкым ужалена. А пашадарлан ик миллионат пеле теҥге окса кучылталтеш. Эше ужалышаш пырчына уло. Тидат окса.
Колхозышто тыршыше-влак кокла гыч шукынжо тӱшка озанлыклан ӱшанле улыт, пашам тыршен ыштат. Нунын радамыште Макаровмыт, Гороховмыт, Морозовмыт, Петуховмыт, Смоленцевмыт да молат улыт. Нуно шке пашаштым палат, мом ыштышашым сайын шуктат, эскерен шогышаш уке. Лачак изишак виктарен гына колташ кӱлеш. Правлений ден дирекций пашаеҥ-влакын йодмыштым шукташ тырша. Мутлан, кӧн ешыште сӱан але шочмо кече, юбилей лийшаш – оксам йодын толыт. Мӧҥгеш савырен огыт колто, полшат.
Озанлык чыла налогым, кредитым да молым жапыштыже тӱла. Ик ганат шуен огыл. Кредитым «Лида» кок комбайнлан налме. Тудым вес ийын тӱлен пытарат. Моло техникым «Росагролизинг» гоч налыныт. Тудланат жапыштыже тӱлат.
Кугыжныш полыш – сай эҥертыш
Кугыжаныш полыш озанлык-шамычлан илен лекташ йӧным ышта. Ӱмаште ик озанлыкше ныл миллион, весыже 2,7 миллион теҥге субсидийым налыныт. Но тений тыгай полышым пуымо условий вашталтшаш. Николай Александровичын мутшо почеш, тений субсидийым лачак чапле сорт урлыкаш пырчым ӱдышӧ озанлык-влаклан гына пуаш лийыныт. Тыгак лиеш гын, Кужэҥер районышто «Искра», «Куженерский» ден «Тумьюмучаш» озанлык-влаклан гына субсидий логалшаш. Ик фермерат тыгай полышлан эҥертен ок керт. Тидыже шуко озанлыклан нелылыкым луктеш. Эн ончычак шошо агам эртарен колташышт йӧсӧ лиеш.
Колхоз мер пашашкат кумылын ушна. Теве телым яллашке корным яра шӱка, Йӱледӱрыштӧ нӧлталтше черкым чоҥаш полша. Икманаш, поро паша ӱлык ок воч.
В.Смоленцев
Авторын фотожо.
