Марий Турек район Лоп ялыште илыше М.Осипов тӱрлӧ сорт саскан кушкылым ончен кушта, шара, мӱкш ончымо пашаште ойыртемалтеш.
Туныктышо сад пашалан шӱмаҥын
Моисей Николаевич Марий пединститутым тунем пытарыме деч вара шочмо кундемыш пєртылын, Арбор школышто пашам ышташ тӱҥалын, куд ий труд урокым туныктен. Варажым туныктышо ситыдымылан кєра кугурак класслаште биологий ден химий урокым вӱдаш ўшаненыт. Урок деч посна юннат-влакын кружокыштым вуйлатен, школ пеленысе участкылан мутым кучен, тунемме-производственный бригадын пашажлан вуйын шоген. Икшыве-влак дене пырля пушеҥгым шындылыныт, олмапулан прививкым ышташ тунемыныт.
— 1989 ий марте мемнан кундемыште паренгым ик «лорх» сортым гына шынденыт, — каласкала М.Осипов. – Тудо тоштемын, лектышыже куандарен огыл. Мый Москвасе Пареҥгым шымлыше институт гыч «Адретта» сортым почто гоч налынам да шаренам. Шот лектын. Тышечынак варажым сад-пакча пашалан утларак шӱмаҥынам. «Приусадебное хозяйство» журналыште шєртньє вож, элеутерококк, женьшень, войлочный вишне нерген шуко сереныт, мыят почто гоч возыктен налынам. Шынден онченам да нуно сайын кушкыныт. 1999 ийыште туныктышо-влаклан пашадарым пел ий дене тӱлен огытыл. А йоча-шамычым вузыш тунемаш колташ кӱлын, окса ситен огыл. Куш пураш, мом ышташ? Каенам пазарыш да войлочный вишньым ужален онченам. Налыныт. Вара олмапулан прививкым ыштен куштенам да ужаленам. Чылаже шӱдӧ утла сортым терген онченам. Кажныжак мемнан кундемлан келшыше огыл, икмынярышт кошкеныт. Грушым нылле сортым шымленам, тышечын пелыже мемнан кундемлан келшыше. Кызыт вет телыжат йӱштӧ огыл, сандене кушкыл сайынрак аралалтеш.
Варажым сливым, черешньым, алычам, абрикосым шынден ончен да адакат куанаш амал лийын: изи кушкыл-влакак саскам пуаш тӱҥалыныт. Тыге шуко жапым садлан, тӱрлӧ вондым ончен кушташ ойырен. Предприниматель пашашкат ушнен, «Арбор сад» озанлыкым ыштен. Ӱшанле полышкалышыже пелашыже Зоя Михайловна (тудат школышто туныкта) да йоча-влак лийыныт. Пеҥгыде кылым Йошкар-Оласе предприниматель М.Рябинин дене ыштен. Тудын «Марий сад» озанлыкыштыже тыгак тўрлє кушкылым, вондым ончен куштат да ужалат. Ончычшо Михаил Иванович Ботанический садыште пашам ыштен, ынде сулен налме канышыште. «Йошкаролинка» сорт жимолостьым да тыгаяк лӱман кугымӧрым луктын. Тудын деч Моисей Николаевич шукылан тунемын. Кызыт шке участкыштыже гибрид сорт алычам, абрикосым да черешньым терга. Шындышаш, шуйышаш вургым интернет гоч налеш. Мутшо почеш, чыла кушкылым мемнан кундемлан келшен толмыжым терга, вара веле ужалымашке луктеш.
Ӧрдыж кундемлаштат палат
Кугу опытан садоводым утларакше Татарстанысе Балтаси, Киров областьысе Малмыж районышто сайын палат. Шочмо Марий Турек районыштыжо палыдыме еҥже укеат, очыни. Тений эше Морко районысо Унчо селашке миен, туштат шке сатужым темлен. Ончыч кусарен шындышаш самырык кушкылым шошым да шыжым веле мланде гыч кӱнчен луктын ужален гын, ынде тиде сомылым кеҥежымат шукта. Ботанический садыште кушкылым контейнерыш шындыме опытым шымлен. Ончыч литрат пеле пурыман пластик атым пӱчкын йӧнештарен гын, вара лӱмынак кушкылым шындаш йӧршӧ контейнерыш вераҥдаш тӱҥалын. Тыгай йӧн дене куштымо кушкыл-влак (олмапу, грушо да молат) мландыш налын шындымеке, эсогыл кеҥежымат сайын иланат, вет вожышт огыт кӱрышталт, нимо ок сусырго. Лачак ремонтант эҥыжым гына ончычсо семынак мланде гыч кӱнчен лукман.
— Мый илышыштем шуко пашалан шӱмаҥынам. Мўкшымат, нутрийымат, кроликымат ашненам, пакчасаскамат кушташ тунемынам. Могай пашалан пижам, окса нерген ом шоно, тӱҥалме сомылым шот дене шуктымыжак оҥай, чонлан келшыше. Тыге шонем: чон йодмо чыла пашалан тунемаш лиеш, єрканыме гына ок кӱл, — шонкала М.Осипов.
Мӱкш пелен – мӱкш гаяк
Эше Моисей Николаевич уста мӱкшызӧ семынат палыме. А тӱҥалынже тиде пашам тыге. 1990 ийыште пакчашкыже яра омартам луктын шынден, да тушко мӱкш еш толын пурен. А мӱкшыжым Моисейын аважын шочмо ялыштыже, Кужэҥер район Визымйырыште, онченыт. Коча-кован эсогыл кок мӱкшотарышт лийын. Поян манын, раскулачитленыт. Тиде ялыш Осипов чӱчкыдын коштын.
Кызыт Осиповмытын кум отарышт уло. Иктыже сурт пелен, кокымшыжо чодыраште, кумшыжо – ончычсо Вострики руш ял (кызыт тудо уке) олмышто. Мўкш ончымо пашалан Анатолий эргыжат шӱмаҥын, ял деч ӧрдыжсӧ отарыште утларакше тудо пашам виктара. Кызыт Анатолий пелашыже, икшывыже дене ача-ава суртышто ила, школ воктене чапле пӧртым нєлтен шынден. Лишыл жапыште чоҥен шуктышаш улыт.
Ме Моисей Николаевич дене сад-пакчаште, отарыште лийна. Тыште тӱрлӧ пушеҥге, вондер одарланен кушкыт. Телылан мӱкшым ондак кож лӱс дене авырыман омашыш вераҥдылын гын, ынде вес йӧнлан эҥерта. Мланде пелен кужу варам шара, ӱмбакыже омартам радамын шындылеш да ӱмбачынже плёнко дене петыра. Телым лум дене леведеш. Тыге мӱкш шошо марте сайын илен лектеш.
Эре уым кычалеш
Осипов шӱмаҥме пашаштыже эре уым кычалеш, шымла да шонымашкыже шуэш. Теве вощиным ямдылыме станокым шукыжым шке гыч келыштарен. Тыге вощиным ӧрдыжтӧ налшаш уке. Пакчаштыже апипєртым келыштарен чоҥен. Чын, тыгай пӧртшӧ мӱкш ончымо пашаште у огыл, моло вереат улыт. Моисеят кок ий ончыч чоҥен. Тений кеҥежым терген ончен. Посна пӧлемыш кум мӱкш омартам (ешаным) вераҥден, леток рожым тӱжваке луктын. Омарта ӱмбаке возын малаш йӧршӧ полкым келыштарен. Мӱкш ешын шӱлымӧ, лукмо шокшо юж сетке гоч пӧлемыш лектеш. Тыгай южым шӱлен, мӱкш ешын икшырымын гӱжлымыжым шижын, айдеме ласкан мала, вудорыкышкыжо вӱр сайын шыҥа, давлений шотыш толеш. Яндар да эмлыше виян юж ингаляций семынат келшен толеш.
— Ме кызыт апипєртым шке кӱлешлан, икшывына ден уныка-шамычлан кучылтына, — ойла мӱкшызӧ. – Ончыкыжым тудым кузе кучылташ тӱҥалына – илыш ончыкта.
Куштылго да йӧнан омарта-влакым шкеак ышта. Тидлан пластикым кучылтеш, кєргыжым шокшым кучышо материал дене вӱдылеш. Эше магазиным (караш раман ешартыш корпусым) аралыме оҥай складым чоҥен. Тудын негызше кӱртньӧ пуч-влак ӱмбалне шинча. Тыге тышке коля логалын ок керт, карашым ок локтыл.
Мӱйым ужалаш лӱмын пазарыш але ярмиҥгаш ок кошт, кусарен шындышаш кушкылым ужалыме годым мӱйымат темла. Сай качестван писте мӱйжым Москвашке, Крымыш, моло олалашке палымыж-шамычлан колта.
Моисей Николаевич мӱкш ончымо пашаштат эре уым кычалеш, шымла. Теве тений пошкудо ял гыч ик мӱкшызӧ деч карника урлык куд мӱкшавам налын да еш-влакым чумырен. Пошкудыжо Майкоп гыч тыгай урлыкым налын. Ынде бакфаст урлыкым налнеже. Тудыжым утларакше касвел эллаште ашнат. Тиде урлык мемнан верысе урлык дене таҥастарымаште шагалрак игым колта, а тидыже кугу отарым кучымо годым поснак кӱлешан.
Суртоза мемнам телымсе чапле сорт олма, пуншоптыр гыч ямдылыме варенье, писте мӱй да эше тӱрлӧ йӧрвар да йӱыш дене сийлыш. Чылажат моткоч тутло ыле. Тыршыше, чолга озан лектышыжат лєза, куандарыше. Паша шӧртньӧ кидым, мастарлыкым йӧрата, манеш калык. Тыгай ой М.Осиповлан лачеш толеш.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
