Чынжымак, Марий Турек районысо Ӱлыл Турек ялыште илыше Михаил Васильевич Айглов моткочак оҥай да ойыртемалтше айдеме. Тудын дене кеч-могай йодыш нерген шагат дене огыл, сутка дене мутланаш лиеш дыр, товатат. А тыгайже кунам лиеш – кунам айдеме шуко пала, тӱняумылымашыже кумда. Но, тидым ончыде, уш-акылжым умбакыжат пойдаренак толеш. Арам огыл пӧръеҥын чон куанен шуктымо сомылжат икте веле огыл.
Кидмастар
Михаил Васильевич – кидпашалан мастар еҥ. Икмыняр ий ончыч ик организацийыште ороллан ыштымыж годым пу гыч пӱчкын лукмо пӱркытым ужын. Вараже тудым кӧн ямдылымыжымат пален налын. Тунам ик кечын ончен шинчымыж годым семынже шоналтен: «Суас рвезе ыштен кертын гын, мый ом керт мо?»
— Шке жапыштыже ачам мӱкшым ашнен да омартам ышташ пу комыля-шамычым ямдылен оптен. Левашыште нуно иктаж кумло ий наре киеныт. Тидым-тудым пӱчкедаш лачак шотлан толыныт да мыят ыштылаш тӱҥальым, — каласкалаш тӱҥале кидмастар.
Тачысе кечылан Михаил Васильевичын пу гыч пӱчкедыме пашаже ятыр погынен. Мутланымына годым пелашыже икмыняржым пӧртончылышт гыч пуртен, иктын-иктын ончыкына конден шындыш гын, куанен ончышна. Маска, тумна, моло янлык, пурагорка, шуко-шуко совла…
А тылеч ончыч, иктаж 8-ше-9-ше классыште шинчымашым погымыж годымак туныктышышт корнепластике манмылан шӱмаҥден. Тиде – иктаж-мо гай койшо вож-шамычым муын моштымаш. Эн ончычак тудо пасушто тумо вожым муын. Да тыглайым огыл, а тугайым, пуйто пушеҥгыш маска кӱзен, а тупыштыжо игыже шинча! Михаил тушко ялт нимом ни ешарен, ни пӱчкын кудалтен огыл, пӱртӱсак тыгайым ыштен улмаш! Такшым пӱртӱсыштӧ ала-мо оҥаят, ойыртемалтшат уло, ужын да шекланен гына моштыман.
— Пӱртӱсыш чӱчкыдынрак лекман. Тунам ужашат, муашат тунемат, вий-куатат ешаралтеш. Но тушко шкетын да шып коштман. Пӱртӱс кычкырлымым огеш йӧрате. Кожла кува ден кожла кугыза пӱртӱс лоҥган озаже улыт. Сандене чодырашке кеч-мом погаш але вес сомыл дене кайыме годымат нунын дене мутланыман, вуйым савен пурыман. Кечывал тура жаплан кожлаште лийме годым нуным пырля кочкаш ӱжаш кӱлеш. Тунам мом шонен толынат, тудымат нуно шукырак ончыктат, муаш, ышташ полшат. Уке гын еҥ-шамыч шке семын коштына манын шонат. Уке, чылаштымат кожла кува ден кожла кугыза коштыктат, сандене нуным пагалымым ончыктыман. Поро дене пурет гын, тылатат сай денак «вашештат». Чодыра гыч лекмеке, нунылан тауштыман да адакат вуйым савыман. Кажне гана тыге ышташ тӱҥалат гын, пудият нигунам огеш пиж. Кузе тыге? Тудо кожлам осал шонымашан, уда койыш-шоктышан еҥ-влак деч аралаш ышталтын. Сандене чодырашке сай шонымаш дене гына мийыман. Уке гын кажне гана пудий витараш тӱҥалеш.
Михаил Васильевич – онаеҥ. А марий калык отышто кумалеш, сандене тудо пӱртӱс нерген ятыр шымлен да шуко пала. Тидыже мутланыме годым моткочак шижалте…
Сонар
Тыгак пӧръеҥ сонарыш кошташ йӧрата. Ойлымыж почеш, кугезе Янывай кочаже сонарзе лийын. Тудын дечак тыгай кумыл куснен очыни, шона шкеже.
— Сонарыште тӱҥжӧ кочкаш иктаж янлыкым лӱен кондымаш огыл, а пӱртӱс дене кылым кучымаш. Тиде ожно вес семынже лийын. Мый, мутлан, сонарыш коштынам да тӱрлӧ янлыкымат конденам гынат, мӧҥгыштӧ садак сӧснам, моло вольыкым ашненна. Лӱмынак налме кок гончий пийна кызытат урмыж шогат – сонарыш кайынешт, вет нуным мый эре пырля коштыктенам. Кучаш чотак полшеныт. Кызыт путевкем уло гынат, миен толаш нигузе жапым ом му. Шыже пашам мучашлымеке погынем шонем.
Ваш-ваш полшыман
Михаил Васильевич шке жапыштыже эше Ӱлыл Турекын старостыжо лийын. Кызыт тиде сомылым … ӱдырамаш шукта. Туге гынат ял верч кызытат тургыжлана. Тудо тыге ойла:
— Ялыште икте-весылан эҥертен, ваш полшен илаш тыршыман. Молан? Мутлан, тый улан илет, а пошкудет йӱаш йӧрата, тамакым шупшеш. Тыге гын, ик мотор кечын йоҥылыш пожар марте шуктен кертеш. А тугеже тыйын чапле оралтетат йӱлен пытен, ломыжыш савырна. Сандене иктӧррак илаш тыршыман. Икте начарынрак ила гын, тудлан полшаш кӱлеш.
Ял верч тургыжланенак, мутлан, мийымына деч ончычсо кечынже чылан пырля погынен, посадкым шынденыт.
Тӱҥжӧ мыняр улмо огыл, а вий-куат
Михаил Васильевичын пытартыш жапыште ик эн йӧратен шуктымо чон йодмо сомылжо — мӱкш ончымаш. Тиде пашам ожно кочаже, вара ачаже шуктеныт. А иктаж 42 ияшыжрак годым тудат кумылаҥын. Мо оҥайже, ачажат шке ачаж деч вара тыгайрак ийготанак мӱкш дене шогылташ тӱҥалын.
А Михаиллан такше, чынрак каласаш гын, ончаш тӱҥалашыже логалын, молан манаш гын пошкудыштын пистышкыже рой пӱтыралтын улмаш. Ачажын мӱкшым ашнымыжым шарнен, нунышт Михаил Васильевич деке полшаш йодын толыныт. Тидак пӧръеҥлан мӱкшым ончаш тӱҥалаш амалым ыштен.
Кызыт мыняр омарташт улмо нерген йодмылан пӧръеҥ оҥайын вашештыш:
— Мыняр улмо нерген ойлаш огеш йӧрӧ. Сандене мынярым ужыда, тунар уло, лийже. Такшымат мӱкшым мыняр омарта улмо дене огыл, а могайрак виян еш-влак улмо дене ончат, аклат. Вес семын каласаш гын, пашаже чотышто огыл, а качествыште.
Кызыт мӱкшым ончымо дене иктымат от ӧрыктаре. Тиде сомылым шагалын огыл шуктат. Но ты шотышто Айгловмыт моло деч чотак ойыртемалтыт. Мо дене? Але марте мыняр вере лийме, но тиде ешын гай мӱкшомартам эше ужалтын огыл ыле. Тудым ончалмеке, паледа, ялтак ожнысо жапыш логалмыла чучеш. Тыгайым мый йомаклаште ужмем шарнем. Могай вара тудыжо, кузе маналтеш? Тиде – пундыш омарта. Кеч такшым гын тиде йӧршынат пундыш огыл, а шӱшӧ пушеҥгын, пистын, пӱчкышыжӧ, ик ужашыже. Тачысе кечылан ты ешын тыгай ойыртемалтше куд омартаже уло. А эше мынярым ышташ пӧръеҥ ямдылен пыштен?! Вате ден марий пакчашкышт пуртышт гын, чылажымат ончен кошташ тунар оҥай ыле! Ик мӱкш ӱмбакем шинчын да теве-теве пырля кая улмаш. Конешне, тиде сайлан, шонем. Содыки мӱкш – тиде шийвундо. Но еҥыным тыге «налын» каяш сӧрал огыл, сандене мӧҥгыштыжак кодышым…
— Кунам ройым кугу омарташке шындет, тудын вий-куатшат, роевой энергий манмыже, кугу лиеш. Тӱҥалтыште шкежат у пашалан кугу кумыл дене пижат, сандене тудо утларак ворана. Но шинчымашат садак кӱлеш. Мӱкшым ончаш гына тӱҥалме годым интернет эше лийын огыл. Ты сомыллан ачам деч кодшо пел пуд наре кодшо литературжым лудынам. Нуно кызытат аралалтыт.
Пундыш омартаже-влакым пӧръеҥ кузе-гына сӧрастарылын огыл?! Ик пундыш гай ӱмбаке япон, китай але корей калык-влакын упшалме панаме гайым «чиктен», весыш изи-и гына омсам келыштарен, кумшым тумнашке «савырен»…
— Тыгай омарта теве мо дене сай. Тыглай омарта гыч мӱйым медогонко манме дене почкат, даферромон-шамычше каят. А пундыш омарташте нуно аралалт кодыт. Тыге эшеат экологический яндар мӱй лиеш.
Ты шотышто эше теве мом палемденак кодымо шуэш: пӧръеҥ шке ийготшо деч ятырлан самырыкын коеш. Мӱкшым ашныше да тиде пайдале кочкыш дене сийлалт илыше-шамыч ты шотышто палынак ойыртемалтыт.
Но пӧръеҥ эше теве мом палемдыш:
— Мылам ачам ойла ыле: «Мишка, илышыште чылажымат шот дене ыштыман. Нимоат утыждене лийшаш огыл, уке гын тазалыклан уда лиеш». Пеш чын каласен. Тидым мый ӱмырем мучкылан шарнен кодынам. Сандене икшыве-шамычлан тӱҥалтыш, стартовый манме, шинчымашым изишт годымак пуыман. Уда ден сайым илыш шокте гоч шоктын моштышт. Тиде – эн тӱҥ. Ойыркален мошташ огеш тӱҥал гын, илаш, шке верым муаш неле лиеш. Тидын нерген эреак ойлаш кӱлеш.
Чыным каласаш гын, илыш, тӱняумылымаш, пӱртӱс, ятыр моло нерген Михаил Васильевич, манмыла, чарныде мутланен кертеш. Но мутланымашнам пӧръеҥ садак мӱкш дене кылденак мучашлыш:
— Мый гын уло калыклан мӱкш еш гай келшен, икоян лийын илаш тыланынем. Уке гын поснак пытартыш жапыште шке нерген гына тургыжланымаш, шукырак оксам ыштен налаш тыршымаш утыр палдырна. Тыгодым южышт нимом да нигӧм огыт шотло. Но иктым шарныман: ваш келшен илен гына калык семын аралалт кодаш да мландымат арулыкышто кучаш лиеш.
Моткочак чын каласыме. Кеч-кунамат, кеч-куштат тӱҥжӧ Айдеме тӱсым йомдарыман огыл.
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
М.Скобелевын фотожо
