МАРИЙ ТӰНЯ

«Молан мый, ялысе марий ӱдырамаш, йочам-шамыч дене рушла мутланышаш улам?»

2020 ий 14 августышто «Марий Эл» газетыште лекше Л.Иксанован «Каласыде ом керт, але Марий йылмын адвокатше» статьяжлан йӱксавыш-влак.

      «Капкылыштышт марий вӱр огеш кошт гын…»

«Йоча-влак таче мӧҥгыштӧ марла огыт кутыро, рушла мутланаш тыршат. Мый ача-авам садак ом вурсо, вет кажныже икшывыжлан сайым шона, умбакыже кайыже да пиалан лийже, мемнан дечын сайынрак илыже манын шона», – воза Л.Иксанова

Тугеже тыге лектеш: лач рушла акцент деч посна мутланен моштышо марий еҥ гына мемнан (74 ийым темем, марий улам, пелашемат марий лийын, кум икшывем руш ӱдырамаш ончаш полшен, кандаш уныкам да вич кугезе уныкам улыт) дечын сайынрак да пиалан айдеме лийын илаш тӱҥалеш? Марий еҥын вуйдорыкшо йылмынам рушла мутланаш тарата гын веле (грамотно возен мошта ма уке ма – керек) сай илыш корныш лектеш манын, шонен илена, ужат?

«XXI курымышто виеш марла туныкташ, виеш марий йылмым шыҥдараш огеш лий. Тугеже ача-ава дене пашам ыштыман, вот тыште кугыжаныш программе-влак полшен кертыт… Йӧршын марий йылмым йомдараш огыл манын, кызытак национальный «поликультурный» «многопрофильный» лицейым ышташ кӱлеш. Марий шӱлышан лийже манын, «этнокультурный педагогический средам» ыштыман, а тидлан вуйлатыше патриот лийшаш». Л.Иксанован тиде ойжо дене келшена. Чын. Чылажат вуй гыч тӱҥалеш. Но вуйлатышына-влак марий йылмым огыт пале да капкылыштыштат марий вӱр огеш кошт гын, марий улмышт ӱмбачат йочаштым марла огыт туныкто да туныкташат огыт шоно гын, могай йылме дене законым да программым лукташ келшат?

Елизавета Алексеева, туныктымо пашан ветеранже.

Морко район Тошметсола.

«Марий поэт, писатель-влак, шкеже кӧлан возеда?»

«Марий Эл» газетыште Лидия Иксанован «Каласыде ом керт, але Марий йылмын адвокатше» статьям лудмеке, шонымашем сералташ кумыл лекте.

Автор йодышым шынден: «Акрет йылмынам йомдараш огына пу. А те тидлан мом ышташ ямде улыда?» Мыйын вашмутем тыгай веле лийын кертеш: «Шочшем, уныкам-влак кеч-кушто – ялыште але олаште – илат гынат, нунын дене марла гына кутыраш!»

Мый марий йылмын патриотшо улам да але эше иктаж-могай «кугу» шонымаш дене огыл – марий улам да. Санденак шочшем-влак дене шке шочмо йылмем дене кутырынем. Молан мый, ялысе марий ӱдырамаш, йочам-шамыч дене рушла мутланышаш улам? Молан?

Тӱняште шуко тӱрлӧ йылме уло, Российыштат тыгак. Вара, илен-толын, чыланат, шке шочмо йылмыштым «монден», рушла гына кутыраш тӱҥалыт мо? Тидыже мо тыгай? Тыге ме йылме поянлыкнам, тудын ойыртемжым да сӧраллыкшым йомдаренас. Пеш чот нужнаҥденас? Вара иже марий вате шочшыж дене рушла веле кутыра да, икшывыжын «умбаке, ончыко» шӱкалаш манын шона мо? Тиде рушла кутыраш тӧчышӧ марий ватыже руш шомак-влакшын «произношений» манметым чын ышта мо? Шочшыжо, уныкаже вара шке колмо шомакет-влакым школыш кайымеке, йоҥылыш деч посна возен мошта мо?

Але сайрак лиеш ыле мемнан шочшыланна чатка сылне марий шомак-влакым ме туныктена, а рушлаже тек рушла пеш чот сайын кутырен моштышо руш еҥак туныкта ыле?

Кугурак ӱдырем ялысе школыш тунемаш пуэн омыл, посёлкыш, руш-влак коклаш, колтенам.  Шке коклаште эре марла веле кутыренна. Икымше классыште тӱҥалтыште диктантым руш йылме дене возыктенам. Ӱдырем кажне мутышто гаяк йоҥылышым ыштен. Шкеак «г» ден «щ» буква-влакетым ойлен моштен омыл улмаш. Руш туныктышо логопед деке тунемаш колтенам.

Тугеже мый тыге шонем. Меже мом сайын моштена, тудым туныктышаш улына. А ӱдырем школым шӧртньӧ медаль дене тунем пытарен, варажым «престижный» манме вузышто шинчымашым поген, кугу оксан пашаште тырша, Марий Эл деч ӧрдыжсӧ кугу олаште ила, марла пеш сайын да моторын мутлана, а рушла – нимогай акцент деч посна. Икманаш, шочмо йылмым палымыже нигузеат тудым шеҥгеке шӱкалын огыл, а изинек вуйышко кок йылмын шыҥымыже вуйдорыкшым утыррак веле пашам ыштыктен.

Изирак шочшемат марла сайын мутлана, но руш шомакым шагал пала да, мый тудым руш классыш пуэнам. Марий вате-влакын «руш» эргышт, ӱдырышт рушла йоҥылыш пелештымыжлан кӧра тудым воштылыныт. А туныктышет, моткоч ушан-шотан – тау тудлан, каласен: «Йоча-влак тендан кокла гыч кӧ кок йылмым пала – киддам нӧлталза. Нигӧ уке. А тиде икшыве шочмо йылмыжым пеш сайын пала, а эше кокымшым – руш йылмым – тунемеш. Сандене ида воштыл».

Варажым шочмо йылмыжым сайын палыше тиде ӱдырет школым сайын тунем пытарен, Москвасе вузышто шинчымашым поген, кызыт Америкыште ила, ныл йылмым пала.

Тидын дене мом каласынем? Изиж годымак йочан вуйдорыкшо пеш сайын пашам ышта, мыняр шинчымашым тушко «опта» – тунар сай огыл мо? Тугеже молан ача-ава ден коча-кова-влак шке падыраштыштын шинчымашышытым катыкемдат?

Шуко палыме еҥ-влакын икшывышт марий йылмым огыт пале, торашкыжат каен огытыл, рушлажат чаткан кутырен огыт мошто.

Икана пошкудо ялысе кевытыште шым-кандаш ияш ӱдырын сатум налмыжым куанен онченам. Йӱдвелысе олаште шочын да туштак ила, кеҥежлан коваж деке толын. Марла моткоч сайын мутлана. «Кузе тыге сайын марла кутырен моштет?» манмемлан ӱдыр вашештыш: «Авам мый денем эре марла кутыра. Ачамже – руш, тудо – рушла». Тиддеч вара иктаж ныл-вич ий эртымеке, адакат тудым кевытыштак ужынам. Адакат вет марла мутлана! «Озаҥ олаште ынде илена. Татарла кутырен моштем, йолташ ӱдырем – татар. А школышто англичан йылме дене эреак «5» веле», – манеш.

Тиде ӱдырын аваж дене кугешныман веле, молодец! Шочшыжлан чыла пуа, сандене тудыжат кугу айдеме лиеш манын шонем.

А вет олаште илыше да марла возышо поэт, писатель-влакат икшывыштым рушла кутыраш веле туныктат да йодмо шуэш: шкеже кӧлан вара возат?

Эше теве мом возаш кӱлеш. Шарнем, ӱдыремын Москваште тунеммыж годым телефон дене кутыренна. Пӧлемыште пырля илыше ӱдыр-влакет ондакше ӧрын колыштыныт. «Это ты на каком языке?» – йодыныт. «На своём, родном», – йодыныт. «На своём, родном», – манын тудыжо. «Так красиво звучит. Очень мелодичный язык», – ойленыт тидын деч ончыч марий шомакым йӧршеш колдымо-влакет да ӱдыремым эше кутырыктеныт.

Адак ик татар пӧръеҥын каласкалымыж денат тендам палдарем: «Ӱдырем олаш пашаш пурен, тушто марий ӱдыр-влакат лийыныт. Коклаштышт нуно пеле-пуле рушла-марла кутыркаленыт. Ӱдыремет, колыштын, колыштын да чаткан гына марла каласен пуэн: «Мо тыгай? Шочмо йылмыдымат огыда пале. Тиде шомакше тыге ойлалтеш, а тиде…» Нунет ӧрыныт: «Тыйже суас улат да марлаже кузе тыге сайын кутырет? Ме от умыло манын шоненна» А тудет манын: «Мый Марий Элыште илем да суас, руш да марий йылме-влакым сайын палем».

Каласынем: пагалыме марий калыкем, шочмо йылмыда дене кутырыза, икшывыдамат да уныкада-шамычымат тидланак туныктыза. Марий йылме дене лекше газетым, книгам, журналым лудса! Сылне марий йылме дене йоҥгышо теле да радиопередаче-влакым ончыза да колыштса! А могай мотор улыт марла йоҥгалтше муро-влак! Шочмо йылмынам кузе йӧратыде кертына?

Шке жапыштыже ачам ден авам мыйым марла кутыраш огыт туныкто гын, илышыштем моткоч шуко йомдарем ыле.

Кажне марий еҥ, шоналте да шке деч йод: «Шочмо йылмым палыме иктаж гана иктаж-кӧлан мешаен мо? Шочмо йылмым пален, тунемаш ом пу гын, олмешыже мом пуэн кертам? А кӧргыштыжӧ, чоныштыжо? Марий йылмым мо алмаштен кертеш?»  

 

                  Ялысе марий вате.

                Лаштыкым Г.КОЖЕВНИКОВА ямдылен

  

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий