Мер Каҥашыште
Марий йылме лийшаш!
Мер Каҥаш вуйлатыше, Оньыжа Эдуард Александровын туныктышо-влакын августысо конференцийыштышт ыштыме докладше
Тӱвыра образовательный кумдыкышто ончыл верыш йылмым аралыме да вияҥдыме йодыш лектеш. Тидым ме чыланат умылена. Кугыжанышын пеҥгыде да ик чумыр улмыжо айдемын могай калык гыч улмо шижмашыжым, ойыртемалтше россий культурым, Российысе калык-влакын йӱлаштым арален да вияҥден кодымо денат чак кылдалтын. Туныктымо процессыш этнокультурный компонентым пурташ кӱлмӧ нерген ятыр документыште ончыктымо. Мутлан, РФ-се кугыжаныш национальный политике стратегийыште (2025 ий марте), РФ-ысе образованийын национальный доктриныштыже да т.м.
Российысе президент В.Путин палемден: «Йылме – кажне калыкын поянлыкше. Россий – ойыртемалтше эл, тӱняште эн шуко йылман калык тыште ила. Шочмо йылме-влакым аралымаш, нунылан полшымаш – эн кӱлешан задаче. Вет нуно кугезе тукымна деч куснышо тӱвыра кодын (культурный код) ужашыже.
Таче Марий Элыште мер пашаеҥ-влак марий йылмым да литературым арален да вияҥден колтымо йодыш эн пӱсылан шотлат.
Тудым вораҥдараш мыланна икмыняр документлан эҥертыман: Марий Эл Республикын Конституцийже (1995 ий); «Марий Эл Республикыште йылме-влак нерген» Марий Элысе 290-III №-ан закон 1995 ий (26 шыжа, 2021 ий 1 ӱярня деч вашталтыш дене); Марий Элыште 202-2024 ийлан Россий Федерацийысекалык-влакын йылмыштым туныктымо концепций; «Марий Элыште образований нерген» Марий Элысе Закон (29-З №-ан 2013 ий 1 сорла).
2020 ий 1-3 шыжан Йошкар-Олаште XI Марий калык погын эртыш. Тиде – марий калыкнан эн тӱҥ мер событийже. Тушко Российысе 19 регион гыч делегат-влак чумыргеныт. Погынышто вич секций пашам ыштен: «Марий юмыйӱла», «Калыкын ончыкылыкшо», «Мер илыш», «Ял да ола»… Визымшыже – «Еш, йылме, туныктыш» секций – эн кугу да путырак «шокшын» эртен. Тушто Марий Элыште, марий калыкын илыме кундемлаште марий йылмым туныктымо йодышым лончылымо. Делегат-влак марий йылмым шочмо йылме семын тунемме шотышто тургыжланен ойленыт. Марий йылмым ялысе школлаште тунемыт, но школ-влакым оптимизироватлыме, калыкын олашке илаш куснымо йылме тунеммашым шагалемда. Темлымаш-влак резолюцийыш пурталтыныт, тудын почешак кызыт Марий Мер Каҥаш пашам ышта.
Марий Элын Туныктыш да шанче министерствыжын официальный данныйже почеш 2020-2021 тунемме ийлан тыгайрак сӱрет:
– ИКН предметым 214 школышто тунемыт, тидыже чумыр тунемше-влак кокла гыч – 41, 67 процент (32743 тунемше);
– Марий (кугыжаныш) йылмым 89 школышто тунемыт, чумыр тунемше-влак кокла гыч – 17, 67 процент (13887 тунемше);
Марий (кугыжаныш) йылме ден ИКН-ым интегрированно чумыр тунемше-влак кокла гыч 27,6 процент (21692 тунемше) тунемеш.
Марий (кугыжаныш) йылмым ИКН дене интегрированно тунемме йӧным оласе але поселксое школ-влак ойырен налыт, тидын годымак нуно мыняр жапым тидлан ойыраш – шкешт палемдат (но арняште 2 шагат деч шукыжак огыл).
Шочмо марий йылмым лач 83 школышто тунемыт, тидыже чумыр тунемше-влак кокла гыч 10,1% (7950 тунемше) веле.
Сӱрет тургыжландарыше. А теве йочасадлаште «кадр уке» манме амалым муын, марий йылме ялтак огыт туныкто. Ача-ава-влакын возышаш заявленийыштышт марий йылмым ойырымо пунктымат шукын кораҥдат.
Марий Мер Каҥаш марий йылмым аралыме да вияҥдыме шотышто пашам ыштен да умбакыжат ышташ тӱҥалеш.
- Мер Каҥаш вуйверын да Пленумын погынымашлаштыже ик гана веле огыл марий йылмым туныктымо шотышто йодышым лончылымо.
- Марий калык погын коклаште, ныл ий жапыште, марий йылмым туныктымо, учебный планым чоҥымо, Образований нерген законым шуктымо шотышто ятыр консультацийым пуымо.
- Мер Каҥашын еҥже-влак районласе школлашке лектын коштыныт, школ директор, йочасад вуйлатыше-влак дене йылмым туныктымо шотышто мутланеныт.
Тиде паша умбакыжат шуйна. Ме педагогический коллектив, туныктышо ден воспитатель, школ администраций, йочасад вуйлатыше-влак дене чак пашам ыштышаш улына. Йодмашна лачак туныктымо аланыште тыршыше-влак деке. Марий йылмым да литературым арален кодаш полшыза! Мом ыштен кертыда гын, вийдам, жапдам ида чамане. Лач пырля гына ме йылмынам арален коден кертына. Вет марий йылмына кушкын толшо тукымлан кодеш гын, поян марий тӱвыранат тӱрыс сынже дене аралалтеш.
Россий Федерацийыште йылмым ойырен налме шотышто «Образований нерген законын» 14-ше статьяштыже серыме. Тушто возымо: туныктымо йылмым ача-аван заявленийже почеш ышталтеш». Тугеже ача-ава йочалан руш але марий йылмым ойырен налмылан вуйын шога. Йочам шочмо йылмым тунемме деч посна кодаш огеш лий. Икшывын шочмо йылмым тунемаш праваже уло – тудын пӱрымашыжым вашталташ огеш кӱл.
- Марий йылмын кӱлешлыкше, йылмым туныктымаште электрон ресурсым кучылтмо, марий йылме туныктышым ямдылыме, республикысе районлаште да олаште икмыняр йылмым туныктымо школ-влакым почмо нерген Марий Эл правительстве пеленысе йылме-влак шотышто кугыжаныш комиссийыште ик гана веле каҥашыме.
- «Идалыкысе туныктышо» республикысе конкурсышто «Марий йылме туныктышо» номинацийым арален кодаш кугу вийым пыштыме. Участник-влакын чотышт шагалеммылан кӧра тиде номинаций йомын кертеш ыле. Но арален коден кертме. Тиде конкурсышто сеҥыше-влаклан Российысе конкурсышто шке вийыштым тергаш йӧн улат. Моло кундемласе туныктышо-влакын чолгалыкыштым ужын, мемнан марий туныктышо-влакланат чулымлыкым тыланыме шуэш. Тидыже мемнан шочмо йылмынам российысе туныктыш кумдыкыштат моло калык коклаште палдараш, нӧлташ полша.
- 2021 ий вӱдшор тылзын Йошкар-Олаште Марий форумын шошо сессийже эртыш. Тушко марий-влакын тӱшкан илыме кундемла гыч Мер Каҥашын еҥже, районласе туныктыш пӧлкан вуйлатыше, методике пӧлкан пашаеҥ, марий йылме да литератур, ИКН предметлам туныктышо-влак, марий онаеҥ ден общине-влакын еҥышт толыныт.
Форумышто Татарстан, Пошкырт, Одо кундемла гыч толшо туныктышо практик-влакын докладыштым колыштмо. Татарстаныште марий-влакын илыме кундемысе кажне школышто марий йылме дене олимпиадылан ямдылыше кружок пашам ышта. Одо кундемыште калык педагогике почеш, йылме, тӱвыра ойыртемым шотыш налын, икшыве-влакым шуарат, кажне предметыш этнокультур ужашым пуртат. Пошкырт кундемыште «Башкортостан Республикысе кугыжаныш йылме туныктымаш концепцийым» илышыш шыҥдарат. Марий йылме туныкташ кӱлмӧ нерген ача-ава погынымашыште, педсоветыште мутланат, тыге ик ойыш шуыт. «Эрвел мари» республикысе калыкле тӱвыра автономий кундемысе виктем дене мутланен келшен, Пошкырт кугыжаныш университетын Бирск филиалыште руш-марий отделенийым гыч почыныт, вес ийлан марий-англичан группым погаш шонат.
Марий форум деч вара Марий Элысе Виктем ден Кугыжаныш Погыныш, Тӱвыра, савыкташ да калык паша ден Туныктыш да шанче министерствылаш серыш-влакым колтымо.
Пагалыме йолташ-влак, ме чыланат умылена – пашана кӱжгӧ. Тиде пашам иктеш, пырля гына ыштен кертына. Марий йылмым туныктымо шотышто лӱмын ыштыме республикысе программе лийшаш. Мемнан йочана-влак кызытсе пагатын тӱрлӧ йӧнжым кучылтын, шочмо йылмынам, тӱвыранам, эртыкнам тунемшаш улыт. Тидын годым мыланна шанчызе, журналист, писатель ден поэт, артист, мер пашаеҥ, йылмым да литературым туныктышо-влакым куштымо шотышто тургыжланыман. Тидлан уло вийнам пыштышаш улына.
Марий йылмым аралыме да вияҥдымаште прессе, радио да телевидений кугу пашам шуктен шогат. Сай вашталтыш-влакымат палемден кодынем. Марий йылмын статусшым нӧлтымӧ шотышто кугу лектышыш тӱвыра пашаеҥ-влак шуыныт: аудио-видео урок-влак, марий мультфильм, йылме корпус да молат ышталтыт. Тиде аланыште кугу пашам Республикысе марий тӱвыра рӱдер да В.М. Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым, историйым научнын шымлыше институт ыштат. Тау нунылан.
XI Марий калык погынын резолюцийыште марий йылмым арален да вияҥден колтымо шотышто палемдымым эше ик гана ушештарем:
– шочмо йылме ден сылнымутым арален кодаш, вияҥдаш да шымлаш, шинчымашым нӧлташ полшышо программе-влакым ямдылаш да илышыш шыҥдараш, марий йылме ден сылнымут шотышто шанче шымлымашым эртараш таратен шогаш;
– чыла велым вияҥше да шотан еҥым шуарен кушташ манын, марий калыкын шӱм-чон поянлыкшым, йӱлажым пеҥгыдемдаш йӧным ышташ;
– ешыште йылме шотышто чылажат сай лийже манын, йоча-влакым шочмо йылме дене мутланаш, марий калыкын йӱлажым пагалаш туныктымаште ешын рольжым кугемдаш; еш, йочасад, школ да профессионал туныктыш организацийлаште йоча, ийготыш шудымо еҥ да самырык-влак коклаште марий йӱла ден уло Россий калыкын поянлыкшым аклаш туныкташ;
– марий йылме дене программе да проект-влакым ыштымаште, тӱвырам да йылмым туныктымаште, тазалыкым пеҥгыдемдыме лагерьлаште марий йылме дене мероприятийлам умбакыже эртараш туныктыш организаций-влаклан полшаш;
– марий йылме ден сылнымутым туныктымаште увер технологийым кучылтмым эн кӱлешанлан шотлаш; марий йылме ден сылнымутым, марий калыкын эртыкшым да тӱвыражым арален кодаш, вияҥдаш да калык коклаш шараш манын, цифровой технологийым кучылташ, электрон учебник ден ресурс-влакым ямдылаш полшен шогаш;
– илыш корным да профессийым шкалан-шке ойырен налын кертышт манын, йоча, ийготыш шудымо да самырык-влакын моштымашыштым да талантыштым пален налме, полышым пуымо да вияҥдыме пайдале системым ышташ; тӱрлӧ направлений дене, мутлан, ончыкылык писатель, поэт, драматург, критик-влакым да молымат ямдылыме шотышто марий йылме дене курс-влакым почаш.
2021 ий октябрь тылзыште Российысе калык перепись эрташ тӱҥалеш. 2010 перепись почеш марий калыкын чотшо 547605 лийын. Мемнам пеш кугу паша вуча, чылаштдамат тушко ушнаш ӱжам. Марийын чотшо волышаш огыл, а кӱзышаш. Садланак шке верыштыда перепись кампанийыш ушныза: я агитататор, я еш да родо-тукым коклаште умылтарымаш пашам наҥгайыше семын.
Марий калыкын ончыкылыкшо, марий йылмын вияҥмыже кажнына дене кылдалтын.
Ача-ава ден коча-кова-влак йочана да уныкана-шамыч дене изинекыштак шкенан шочмо марий йылмына дене мутланаш тӱҥалына гын, марий йылмына илен да мемнам ончык вӱден наҥгайыше лиеш.
Тау, пагалыме туныктышо дена вуйлатыше-влак! Пашана ушнен толжо.
М.Скобелевын фотожо.
