Эртыше кечылаште Марий Элыш лӱмлӧ писатель да публицист, политик да мер пашаеҥ, «Завтра» газетын тӱҥ редакторжо, Изборский клубын ик учредительже Александр Проханов толын коштын.
«Марий Эл Афон гаяк…»
Тӱҥ шотышто тудо республикыште Изборский клубын филиалжым почаш негызым кычалын манашат лиеш. Тиде клуб философ, политолог, экономист, историк, литератор, Российысе элкӧргӧ да эл деч ӧрдыжсӧ политикым шымлыше эксперт-влакым уша.
Александр Андреевич дене ончыч Марий Эл Республикым вуйлатыше Александр Евстифеев вашлийын. Нуно республикын экономикыже, агропромышленностьшо, кочкыш сатум ыштен лукмо пашан вияҥмыж нерген мутланеныт. Правительствым вуйлатыше палемден: Марий Эл — тиде эклогий шотышто яндар регион, санденак республикыште ыштен лукмо сату кӱкшӧ качестван да Российын моло субьектыштыже пагалымашым сулен налын. Тидлан кӧрат турист-влак тышке толаш кумылан улыт. Мотор пӱртӱс, шуко ер, тыште илыше калыкын ойыртемалтше илыш йӱлаже — чылажат сымыстара. Калыкшат пӱртӱсым Юмо семынак акла. Марий-влак курымла гоч шке йӱлаштлан ӱшанле кодыт, тудым арален толыт. Александр Проханов калыкна, кундемна нерген утларак пален налаш манын, шуко йодышым пуэн.
Чыла тидым колышт лекмеке, Проханов каласен: «Мый Псковщиным йӧратем. Тушто кажне кӱжо юмылтымо, санденак ты кундем волгалтеш да уло Российыште илыше калыкын духовностьшым пойдарен шога. Тиде мемнан Афонна. Марий Элат тыгаяк: тыште пӱртӱсым чот жаплат. Сандене тендан чон поянлыкда дене моло калыкым палдарашак, тӱняумылымашыж дене Российысе духовный тӱням пойдарашак кӱлеш.
Александр Евстифеев Марий Элыште тӱрлӧ национальностян, конфессиян калык-влакын ваш келшен илымышт нерген ойлен. Поснак марий юмыйӱлам арален толмо йодышеш шогалын, вет тиде организаций официально регистрироватлалтын. А ото-влакым эсогыл калыкнан тӱвыра поянлык объект радамышкыже пуртымо. «Республикыште 600 наре ото уло, тышеч 340 кугыжанышын шулдыр йымалныже, а молыжым еҥ-влак шкештак тӱзатен толыт», — палемден регион вуйлатыше. Тыгак кажне муниципальный районышто ты але вес калыкын тӱвыражым пойдараш полшышо национальный мероприятийым эртарыме нергенат ушештарен. Тидат икте-весе дене ваш келшен, умылен илаш полша.
«Таклан огыл Российын Президентшат мемнан республикыште Калык кокласе кыл шотышто советын заседанийжым эртарен. Ме уло Российлан пример улына», — иктешлен А.Евстифеев.
Мучашлан регион вуйлатыше Александр Прохановын республикыште Изборский клубын филалжым почаш шонымо нерген темлымашым сайлан шотлен да тидын шотышто тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Ивановлан А.Проханов дене пырля пашам ышташ кӱштен.
Ӧрдыж еҥын шинчаж дене
Александр Проханов ныл кече жапыште республикын илышыж дене палыме лийын. Йошкар-Олам ончал савырнен, промышленный обьектлаште, шанче учрежденийыште, марий ялыште, эсогыл Чумбылат курыкышто эртыше кумалтышыште лийын. Пытартышыжым шке шинчаж дене ужмеке, марий карт, кумалаш толшо-влак дене мутланымеке, чотак ӧрын: кузе марий-влак пӱртӱсым жаплат. Тидын нерген варажым тудо Йошкар-Оласе творческий ушем-влакын полатыштышт эртарыме пресс-конференций годым луктын ойлен. Тушто Марий Эл Правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин, тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Ивановат лийыныт. Тудын дене вашлиймашке творческий интеллигенций шуко погынен. Мутланымаште тӱрлӧ темым тарватеныт, Александр Прохановын шонымашыжым пален налаш тыршеныт. Но мемнан лудшо-шамычлан лӱмлӧ публицистын марий калыкын йӱлаже нерген мом ойлымыжым пален налаш оҥай лиеш, очыни:
— Мый иктым умыленам: Российысе калык коклаште марий калыкын улмыжо — тиде кугу поянлык. Мый Чумбылат курыкышто эртыше марий кумалтышыште лийынам. Мыйым туш пуртеныт, вашлийыныт. Отышто шкаланем шуко уым почынам. Марийлан ото — тиде кава йымалсе храм. Тушто пеледыш пеледеш, кайык мура. Колымшо минутышто мый тӱрлӧ пушеҥгын ойыртемалтше пушыжым шижаш тӱҥальым. Карт-влак дене мутланымеке, умыленам: марий-влакын шонымашышт — тиде пӱртӱс, сандалык, мемнан воктене илыше, авырыше чыла чонан дене кылым йомдараш огыл. Тиде гармонийыште кӧргӧ чон ласкалыкым, яндарлыкым муаш. Чынрак каласаш гын, идеальный айдемын состоянийжым муаш, кудыжо пӱртӱсын, вес галактик-шамычын, млечный корнын законжо-влак дене келшен толеш. Марий-влак шкешт гына огыл тыге илат, чон кӧргӧ дене нужнаҥше моло калыкланат тидым умылтараш, палдараш шонат. А марий-влак тидым умылат веле огыл, шке умылымашыштым илышышкышт, искусствышкышт, тӱвырашкышт, творчествышкышт шыҥдаренак толыт. Тендан калык уникальный. Тыгай йӱла дене кумалме ото Москваштат лийшаш. Молат марий-влак гаяк пӱртӱсым юмо семын шотлышт. Вет элыштына илыше тӱшка калыклан тиде марте эше пеш тора: ме пӱртӱснам тӱрлӧ семын локтылына… Марий-влакын гай тӱняумылымымаш кажне калыкын лийшаш.
Тендан кундемыште тӱрлӧ конфессиян калык-влакын ваш келшен илымыштат ӧрыктарыде огеш керт. Руш православный черкат язычник-влакым огеш поктыл…
Алексндр Прохановым Йошкар-Олан сынжат ӧрыктарен. Поснак Касвел Европысо ола-влакым ушештарыше вер — Изи Какшан эҥер сер. Мыскара йӧре палемдыш: «Те пӱртӱс лоҥгаште шып, ласкан илыше калык улыда гынат, тӱня кугыжа лияш тыршымыда шижалтеш».
Вашлиймашым мучашлышыла Михаил Васютин толшо уналан оласе творческий интеллигенцийлан тыге вашлийын мутланаш йӧным пуымыжлан тауштен да тудлан пӧлек шотеш Марий Эл дене палдарыше кугу календарьым пӧлеклен. Константин Ивановат марий калыкын эртыме корныжым, тӱвыражым почын пуышо икмыняр книгам кучыктен.
С.Носова.
