Кӧ тиде кечылаште шке шочмо кечыжым палемда, вигак умылышда, очыни. Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгинлан 26 апрельыште 75 ий темеш. Таклан огыл шке жапыштыже тудо Российысе исторический ола ден регион-влакын ушемыштын «За вклад в наследие России», тыгак «За заслуги перед Марий Эл» орденын медальже-влак дене палемдалтын. Тудлан марий калыкнан йӱлажым арален кодымаште тыршымыжлан тауштыманак. Лач тудо марий онаеҥ-влакым иктыш ушен кертын, юмыйӱлан концепцийжым чумырен. Онаеҥ-влак кокла гыч ик эн кугурак ийготанже лач тудо. Лӱмгечыже вашеш Александр Иванович дене шочмо суртыштыжо вашлийын мутланышна.
— Александр Иванович, 75 ияш лӱмгечыдам могай шонымаш дене вашлийыда? Мо Тендам таче тургыжландара, илаш кумылаҥда?
— 75 ий, тиде — курымын кум нылымше ужашыже. Но тиде иктешлымаш пагыт огыл, шонем. Ыштышаш паша эше нимучашдыме, шуяшак кӱлеш. Поснак марий юмыйӱлам вияҥдыме шотышто. Тудын идеологийжым тӱрыс чумыренак шуктынем. Кызытеш калыкем, кугыжаныш кучем, вес калык ончылнат тидын шотышто ышташ палемдымым шуктен омыл.
Айдемын кидйолжылан, уш-акылжылан, чонжылан мом юмо пуа, тудлан куанен, эҥертен, моштен пайдаланен илыман. Мый умбакыжат тыгак илынем. Мер пашам веле огыл, сурт пеленсе пашамат ышташ йӧратем да эше кертам.
— Те сар жапыште шочшо улыда. Тиде неле пагыт кышам коден?
— Мый 1943 ийыште шочынам. Шкемым пиалан йочалан шотлем, молан манаш гын ачам сар гыч илыше пӧртылын да мыланем виктарышыш, авторитетыш савырнен. Мыйын таҥаш южо йочан тидыжат лийын огыл. Ачам — Иван Андреевич Таныгин — Моско воктене сусырген, вара Котельничыште эмлалтмеке, мӧҥгыш пӧртылын. Икмыняр жап гыч Ленинград фронтыш каен, блокадым чытен лектын, Кенисберг, Берлин налмаштат лийын…
Школышто тунемме годымак эре пашам ыштенна. Ӱдыр-шамыч вынерым куэныт, а рвезе-влак колхоз пашаште тыршеныт. Мый лу ияшак вольыкым кӱташ тӱҥалынам. Тунам чыланат пеш чот пашам ыштеныт. Сандене изи годсек кажне пӱжвӱд пырчын, шултыш киндын акшым палем.
— Те эн ончыч агорномлан тунем лектында вет?
— Кандаш классым пытарымеке, кок ий колхозышто имне дене пашам ыштенам. Тунам тунемаш каяш колхоз правлений паспортым пуэн огыл. Но икана ачам деке районысо НКВД начальник Музуров толын, да мутланымеке, мылам Ежовысо монастырьыш подсобный пашаеҥлан логалаш полшен. Пырля кок ӱдыр-шамычым налынам. Варажым кумытынат Ежовысо техникумыш агрономлан тунемаш пуренна. Паспортымат пуэныт. Моло деч кугурак ийготан лийынам, сандене старостылан шогалтеныт. Тунемме дене пырля пашамат ышташ логалын. Тылеч вара Медведевысе опытный станцийыш налыныт. Вара У Торьял районысо «1 май» колхозын председательже Павел Бирюков агрономлан налын. Тудо кугун тунемше лийын огыл, но калык дене пашам ыштен моштен. Лач Павел Иванович деч тидлан тунемынам манын кертам. Плановик уке лийынат, мыйым Ленинградыш кок ийлан заочно тунемаш колтеныт. А экзаменым Андрей Григорьевич Посибеев принимателен. Марий улмыжымат пален омыл. Но дипломым мыланем йошкар тӱсаным пуэныт.
Партий райком мыйым «Свобода» у совхозыш экономистлан колтен. Председатель Марат Гаязов дене пырля тудым организоватленна, манаш лиеш. А вара армийыш служитлаш моткоч кайымем шуын. Тунам салтак лийдыме рвезым ӱдыр-шамычат ӱлыкшын акленыт. Тидыжат шонымем шукташ кумылаҥден. Мый верысе дивизийыште служитленам. Но частьым Владивостокыш колтеныт. Тусо климат келшен огылат, сандене армий деч вара мӧҥгӧ велыш пӧртылынам, угыч ялозанлык пашаш кычкалтынам. «Толмань» озанлыкыште экономистлан, агрономлан, директорын алмаштышыжланат, газослесарьланат, социальный пашаеҥланат ыштенам.
— 1994 ийыште шкендан кресаньык озанлыкым ыштыме нерген шоналтенда…
— Тудым тачат Владимир эргым куча. Мый тудлан полшем. Тӱҥалме годым 50 гектар мландына лийын. Вольыкымат онченна. Но кызыт шурным ончен куштымо пашам веле шуктена.
— Теак ойленда ыле: онаеҥ мӱкшымат ончен моштышаш…
— Агроном паша мӱкшым ончымо семынак вӱрыштем. Изинек вольыкым ончаш йӧратем. Онаеҥ мӱкшава гаяк калыкым чумырен, почешыже наҥгаен моштышаш, тунам тудо тӱлана, ала-могай да кӱкшытыш шуэш. Ачамат мӱкшым кучен, сандене мыламат ты паша куснен. Юмо полшымо дене тудо лектышан лийын. Моло онаеҥ-влакын, оньыкувамын мӱкшым ончымо паша опытыштымат эркын погенам.
— Оньыкува нерген мутым лукда гын, пелашда дене кушто палыме лийында?
— Тудын нерген самырыкем годым шукын ойленыт, но вашлиялташ йӧн лийын огыл. А икана нунын велне сӱан лийын. Савуш койышем ужын, аваже каласен: «Ныл ӱдырем гыч кажныжым тыланет марлан пуэм». А вара ты еш Танаксолаш илаш куснен. Кугурак ӱдыржо Галина вигак чонышкем пижын: мотор, ушан. 1972 ийыште ушненна. Тудо Марий Элын сулло туныктышыжо чап лӱмым налын. Пырля илымыланна кодшо ийын 45 ий темын. Мемнам эсогыл «За любовь и верность» медаль дене палемденыт. Кум эргына, кум ӱдырна, индеш уныкана улыт. Мый ты шотышто пиалан улам. Кызыт кугурак ӱдырем денем пырля илена. Кок эргым ялыштак илат, изирак эргым ден ӱдырем — Йошкар-Олаште, а ик ӱдырем — Москваште. Веҥе ден шешке-шамычымат юмо сайым колтен.
— Тендан ик эн суапле пашалан республикысе Юмыйӱла ушемым ыштымым шотылман. Очыни, куштылго лийын огыл?
— Тиде мыйын гына суапем огыл. Пырля ыштыме паша гына кеч-кунамат сай лектышым пуа. Ме, икгай шонымашан онаеҥ-влак ушнен, тидым ыштен кертынна. Тунам правительствыште ыштыше Николай Федорович Рыбаков, Василий Александрович Исаков, тыгак Виктор Степанович Соловьев, Михаил Егорович Шиляев, Александр Михайлович Юзыкайн, Никандр Семенович Попов чот полшеныт. Юмо мемнам ушен, кылден, кеч южо еҥже юмылан ӱшандымат лийын, но ушемым ышташ чыла шотыштат полшеныт. Южгунамже ӱчашымашат, умылыдымашат лектеден, но тӱҥ паша ышталтын.
Кумданрак — «Марий Эл» газетын
2018 ий 25 майыште лекше номерыштыже лудын кертыда.
Светлана Носова мутланен.
М.Скобелевын фотожо.
