ЛӰМГЕЧЕ

Лач тудлан кӧра Мустафа «йӱкаҥын»                                                                                                  

Шуко, шуко книга… Шкаф-шамычын шӧрлыклаштышт радам дене шыҥ-шыҥ шогат. Нуным изинекак йӧратен, эреак шуко лудын  да кызытат тидым ыштымым чарнен огыл. «Пытартыш жапыште детектив-влакым. «Ончыко» журналлаште савыкталтше у произведений-влакым лудде ом кодо», – шыргыжале…  йылмызе, филологий науко доктор, профессор, Марий Эл Республикысе наукын заслуженный деятельже, Пошкырт кундем Калтаса район Ӱлыл Качмаш ялын эргыже, а эше кумдан палыме «Путёвка в жизнь» йӱкан икымше совет кинофильмыште марий поэт Йыван Кырлан модмо Мустафан рольжым йӱкаҥдыше Николай Исанбаевич Исанбаев. 27 февральыште тудлан 90 ий темеш.

                          

Залыште ваштарешем вераҥдыме шкафын книга-шамыч дене тичак темше ик шӧрлыкыштӧ – чатка чурийвылышан ӱдырамашын портретше. 50 ий утла ойгым да куаным пырля пайлыше, илыш корно дене икте-весын вачышкыже эҥертен ошкылшо айдемым, Зинаида Ивановнам (ӱдыр фамилийже – Кузнецова) эн ӱшанле ӱмыр йолташ манде разве кертат? Туге, пырля чылажымат эртыме, но, чаманен каласыман, ынде икмыняр ий ончыч ош тӱня дене чеверласен, туштак кызыт ик эргыштат. Шкетын кодын… Уке, йӧршынжак огыл – книга-йолташыже-влак дене пырля…

А лудашыже школыш тунемаш кайымыж деч ончычак тунемын. Уке, лӱмынак иктат туныктен огыл. Да и кӧ? Аваже лу шочшан ешыште шочын- кушкын, лудын-возен моштен огыл, а ачаже Кугу Отечественный сарыште, 1942 ийыште, вуйжым пыштен. Лудмыверже нунын суртышт ваштарешак лийын, сандене рвезе чӱчкыдын тушко коштын.

–  Книгалан мыйым тиде изба-читальне шӱмаҥден, очыни. Иктым ончалат, весым… Тунам «Пиалан илыш» сборник лектеш ыле. Тушто Никандр Лекайнын «Кӱртньӧ вий» романже савыкталтын, тудым лудынам. Тунамак марлаш кусарыме «Как закалялась сталь» произведений дене палыме лийынам, – ойла Николай Исанбаевич.

Калтаса кыдалаш школышто кандаш классым тунем пытарымекыже, рвезе сентябрьыште вучыдымын черланен, умбакыже шинчымашым погаш кайыме олмеш мӧҥгыштак кодашыже логалын. Но шукылан огыл: декабрьыште 16 ийыш тошкалше самырык еҥым Соганэҥер тӱҥалтыш школыш туныкташ колтеныт. Туштыжо лачак туныктышышт марлан каен улмаш, олмешыже иктат уке, а Николай сайын тунемше, отличник, садлан тудым темленыт. Йоча-влак дене икмыняр жап пашам ыштымеке, самырык еҥ Краснокам марий педучилищын марий отделенийышкыже тунемаш пурен. Но тунеммым трук кудалтен да ялыш пӧртылын. Молан? Школышто ыштен налме окса, манмыжла, лумла «шулен». Туге гынат варажым тунеммыжым уэш шуен. Очно тунемше-влаклан стипендийым пуэныт, сандене куштылгырак лийын. Полшышо уке, чыла вереат самырык еҥ тыршенак, кӱлынак тунемын да педучилищым отличник семын пытарен. Экзамен деч поснак Н.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын марий отделенийышкыже тунемаш налыныт.

– Марий Эл – мыланна, эрвелмарий-влаклан, кугезе мланде, тыште мемнан вожна, сандене моло вере огыл, а лач Йошкар-Олаш, Марий пединститутыш гына тунемаш толаш шонымаш лийын, – ойла Николай Исанбаевич.       

Тыштат тудо сайын тунемын, но окса шотышто чӱдӧ ыле. Кунамже профкомыш йодмашым возаш логалын, тудыжо 10-15 теҥге полышым пуэн. Санденак оксам эреак аныклаш, стипендий марте ситараш тыршен. Сентябрьыште пареҥгым лукташ коштын да моло кырча-марча пашам ыштылын.

– Зинаида Ивановна Коми республик гыч, – Николай Исанбаевич адакат пелашыжын фотожым ончале. – Пеш скромный ыле… Мый тунам СССР Науко Академийын языкознаний институтшын аспирантурыштыжо тунемынам, тудат туштак. Коктынат йылме дене специалист лийынна, тидат, очыни, мемнам ушен. Сӱаным ыштенна, аспирант-влакын тӱшкагудыштыжак, 1957 ий 1 майыште, а возалтынна июньышто. Аспирантур деч вара тиде институтынак финн-угор йылме секторжын научный сотрудникшылан пашам ыштенам.

А кандидатлык диссертацийым тудо академик Б.Серебренниковын вуйлатымыж почеш «Марий йылмыште н-ан деепричастий-влак» темылан возен да арален. Лач Москошто лиймыж годым «Путёвка в жизнь» йӱкан икымше совет кинофильмым уэмден сниматленыт. Тушто Мустафан рольжым Йыван Кырла модын. Тудым йӱкаҥдаш кӱлын, кинофильмым сниматлыше-влак марий еҥым кычалыныт.

– Мыйым да эше икмыняр еҥым тергеныт, – шарналта Николай Исанбаевич, – Йыван Кырла лор-лор-лор воштылеш. Мыйым «Воштыл от мошто, кай» маньыч. Туге гынат варажым комиссий Мустафан рольжым йӱкаҥдаш мыйым ойырен, пӱтынек – ойлымыжым веле огыл, мурымыжымат. Тыге мый кином сниматлыше-влак коклаште лийынам да кузе ышталтмыжым шке шинчам денак ужынам. А мурашыже школышто тунемме годым пений урокышто вожылам ыле, умшам гына тарватылынам, йӱкемат лукташ лӱдынам. 12-13 ияшем годым веле армийыш ужатыме годым мураш тӱҥальым.

Николай Исанбаевич ден Зинаида Ивановна умбакыжат Москоштак пашам ыштен кертыт ыле, но тушто эн ончычак пропискым ышташ йӧсӧ лийын, а ик пачер гыч весыш куснен айлен илаш – манаш веле. Адакшым МарНИИ-н  (кызыт Йылмым, литературым да историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институт) тунамсе вуйлатышыже, Москош чӱчкыдынак коштшо Николай Тихонович Пенгитов Марий кундемыш пашам ышташ ӱжын, «Йошкар-Олаш толза, паша вер уло» манын. Тунам йылме секторлан специалист-влак кӱлыныт.

«Ик пачер гыч весыште илен коштмеш айда Моско гыч каена», – Зинаида Ивановнат манын. А тиде 1958 ий мартыште лийын.

– Йошкар-Олаш толмо корнышто Зинаида Ивановнан мӱшкыржым пӱтыраш тӱҥалын – икманаш, азам ышташ жапше толын шуын, – умбакыже каласкала Николай Исанбаевич. – Мый проводницылан каласышым, поезд начальникланат увертаренна. Но пелашем «Ничево, чытем» мане. Тунам Моско гыч Йошкар-Олаш вигак поезд коштын огыл, Озаҥыш гына. Озаҥыште Йошкар-Олаш поездым ме эше куд шагат вученна. Зинаида Ивановна чытен. Вара, Йошкар-Олаш толын шумеке гына «Ынде умбакыже чытен ом керт» манын. Николай Тихонович Пенгитов мыланна вигак машинам муын да пелашемым роддомыш содор гына наҥгаенна. Теве могай пеҥгыде, чытышан лийын Зинаида Ивановна…

Николай Исанбаевич кокыралтыш да шыпланыш… А вет тудын пелашыжым Сыктывкарышкат, СССР Академий Наукын Коми филиалышкыжат пашаш ӱжыныт, тушкат каен кертеш ыле, но тудо Николай Исанбаевич дене пырля Марий мландыш толын. Талук утла тыштыжат адакат пачерым айлен иленыт, а шкеже я ик кыдалаш школышто, я весыште пашам ыштен гынат, тудо ик ганат «Айда, тышеч каена» манын огыл. Варажым Н.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтыш ассистентлан налыныт, тушто студент-влакым туныкташ тӱҥалын, а диссертацийым аралымеке, старший преподаватель лийын. Николай Исанбаевичат МарНИИ гыч ты пединститутыштак руш йылме кафедрыште старший преподаватель лийын, а икмыняр жап гыч – доцент. Тыге 1961-1962, вара 1975-1994 ийлаште тудо МарНИИ-ште йылме секторын заведующийже лийын, а 1996-2013 ийлаште (сулен налме канышыш лекмекыже) – Марий кугыжаныш университетын финн-угор йылме кафедржын профессоржо.

Николай Исанбаевичын икымше шымлыме пашаже – «Марий йылмыште н-ан деепричастий кугезе умылымашыже кышаже нерген» – 1958 ийыште Венгр науко академийын журналыштыже савыкталтын. Деепричастийын чыла формыжым умбакыже шымлыме пашаже «Марий йылмыште деепричастий-влак» монографийыштыже лийын. Кугу тӱткышым тудо марий йылмыште составной (спаренный) глагол ышталтме ойыртем-влакым, модальностьын аналитический формыштым, нунын лексико-грамматический умылымашыштым шымлымылан ойырен.

Тыгак ятыр ий эрвелмарий-влакын диалектыштым шымлен. Тиде темылан шагал огыл пашам возен. Погымо материалже тӱҥ шотышто кызыт Йылмым, литературым да историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий  институтын библиотекыштыже аралалтеш.

1993 ийыште Николай Исанбаевич «Марий-тюрк йылме-влак кокласе кыл»  пашажым арален, тудлан филологий науко доктор лӱмым пуэныт. Тудо марий йылмын научный грамматикыжым («Кызытсе марий йылме. Фонетике» (1961), «Кызытсе марий йылме. Морфологий» (1961), «Кызытсе марий йылме. Сложный предложенийын синтаксисше» (1961) редактироватлымаште, тыгак рушла-марла мутерым ыштымаште, тематический да моло сборникым, марий литератур йылмын орфографий правилже-шамычым ямдылымаште (1972, 1992, 2011) тыршен.

МарНИИ-ште йылме пӧлкан заведующийжылан ыштымыж годым шуко томан «Марий йылме мутерым» ямдылыме пашам вуйлатен.

– Эн ончычак марий писатель-влакын произведенийлашт гыч мут-влакым возен лукташ, картотекым ямдылаш кӱлын, – шарналтыш Николай Исанбаевич. – Кок миллион наре погенна. Тунам мыланна студент-влак кугун полшеныт. Шарнем, МарНИИ-н коридоржо тич темын ыле. Мом ышташ? Кузе чыла тидым шотыш кондаш? Шкежат ӧрынна. Вара буква дене кажныжлан шеледышна. Ик буква дене мут-влакым ик вере поген оптенна, вес буква дене – вес вере… Тыге паша куштылеме.         

Николай Исанбаевичын тӱҥ шымлыме пашаже-влак марий языкознанийын грамматике, диалектологий, лексикографий, йылме-влак кокласе кыл областьлаштыже улшо йодыш-влак дене кылдалтыныт. Марий да тюрк, руш да марий йылме-влак кокласе кыллан тудо ятыр пашам возен: «Марий йылмыште тюрк лексический кальке» (1994, 1995), «Марий йылмыште  XVIII курымысо руш заимствований-влак» (2001) да молат. Тыгак кок ужашан «Марий-тюрк йылме-влак кокласе кыл» монографийжым палемдыман.

1999 ий гыч 2009 ий марте Николай Исанбаевич Марий кугыжаныш университетыште финн-угор йылме-влак кафедрын теорий семинаржын пашажым вуйлатен, аспирант-влакын шымлыме пашаштын вуйлатышышт, кандидатлык да докторлык диссертацийым аралыме годым ик гана веле огыл официальный оппонент лийын. Тыгак ик гана веле огыл финн-угор-влак конгрессыште участвоватлен.

Шанче пашалан Николай Исанбаевич уло ӱмыржым пӧлеклен, шукыжым палыдымым шымлен да лийжак манын эреак тыршен, санденак тудын пашаже мемнан марий калыклан моткочак кугу да шерге,  а наукыланна – аклаш лийдыме. Пытартыш жапыште шанчыеҥ мо нерген шона? Тидлан тудо тыге каласыш:

– Эшеат чулымрак лияш кӱлеш ыле.

Г.Кожевникова.

Авторын фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий