КРАЕВЕДЕНИЙ Туризм

Кундыш кугыза деке — унала

Советский районысо пич чодыра коклаште, Кундыш эҥер воктене, ончычсо Оваснур ял олмышто марий-влакын шнуй Кундыш кугызалан вуйым савыме верым почмо нерген кодшо ийыне шыжым возенна ыле. Шукерте огыл тушко Советский районысо тӱвыра пашаеҥ-влак семинар кышкарыште лӱмын экскурсийыш миен коштыныт. Южышт икымше гана веле лийыныт, сандене тыгай ю шӱлышан вер нуным ӧрыктарен манашат лиеш. Эшежым Оваснур кундемжын историйжак мотокоч поян…

А тудын дене Михайловко ялыште илыше чолга краевед Георгий Мичеев сайын палдарен кертеш. Вет тудо шочмо верже нерген кок книгамат возен: «Абаснур. Легенды и были лесного края» да «Кундыш. Йомакысе Оваснур кундемем» маналтыт нуно. Палемден кодыман, эн ончыч ты велым краевед Аркадий Федорович Федоров шымлаш тӱҥалын. 2005 ийыште «Ончыко» журналыште «Кундыш» романже савыкталтын. А вара 2010 ийыште – «Оваснур» повесть-легендыже. Нуным лудын лектын, Георгий Иванович Аркадий Федоровичлан иктешлыше пашам кӱжгӧ книга дене лукташ темлен.

Кӧ тугай Кундыш кугыза?

Легенде почеш, ты кундемыште жаплыме еҥ. Тале сонарзе, колызо лийын, шке калыкше верч чот тыршен, тудын верч кумал илен, пӱртӱс вийымат виктарен моштен. Санденак калыкыште Кундыш эҥер йоген кайыме кундемыште веле огыл пагалымашым сулен налын. Ойлат, тудым Оваснур ял олмышто, Кундыш эҥер серысе кӱкшакаш тойымо. Таче ынде тысе калыкын, районысо тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Яков Ефремовын тыршымышт дене ты верыште Кундышыш кугызалан шарнымаш кӱмат пыштыме. Тудым лӱмын Роҥго карьер гыч конденыт. Шнуйлан вуйым савыме верым эрыктен, тӱзатен шынденыт, каналташ шинчаш олымбалым келыштареныт.

Курык вуй гыч, йолгорно дене олык тайылыш волен, эрыктен шындыме памаш вӱдым налаш, чывылталташ лиеш. А эше изиш ӧрдыжтырак Кундыш эҥер моторын шыргыктен йоген шинча. Вӱдшӧ яндар-яндар.

Каласен кодыман, Овснур ял кызыт уке, олмыжо веле. Озаҥ ханстве годым пич чодыра лоҥгаште илыше марий-влак деч йозакым погаш неле лийынат, сандене кугурак илем-влакым ышташ пижыныт улмаш. Яллан йозакым погышо Овас негызым ыштен маныт. Кызыт ял лийме нерген тушто Кундыш кугызалан, тыгак ял лийме нерген аншлаг-влак гына палдарат.

Шке жапыштыже тыше кугу чодыра участке лийын. Тысе калык ожнысек чодырам руэн илен. Петр I кугыжа годым корабль-влакым чоҥаш кугу тумо-влакым тышечак руэн колтеныт. Кугу Отечественный сар жапыште крым татар-влакым тыш илаш да пашаш колтеныт улмаш. Нуно тыгак чодырам руэн, эҥер дене колтеныт. Оваснур лесхозышто сарыш колташ ечым, винтовко ден автоматлан пу прикладым ыштен ямдыленыт да Ижевскысе заводлаш колтеныт. Тыгак резинотехнический изделийым ямдылаш бересклетым (ошкизам) погеныт манын серыме аншлагыште.

Сар жапыштак тысе чодыра гоч эртыше кугорно дене еҥ-влак Сурокыш, Суслонгерыш коштыныт, тушто сарыш нагайышашлык салтак-влакым чумыреныт. Шужен ынышт коло манын, родо-тукымышт кочкышым нумалыныт.

Чодыра паша сайын вораҥме пагытыште чыла социальный объект-влак лийыныт. А вара, кодшо курымын 50-ше ийлаштыже петырыме режиман военный илемым ыштымеке, тышеч еҥ-влакым вес вере илаш кусареныт. Тыгак Оваснур кундем пустаҥын, но нӧлтымӧ корно тачат уло.

Теве ынде верысе чолга еҥ-влакын тыршымыштлан кӧра ты вершӧр марий-влакын эше ик жаплыме верышкыже савырна. Кундыш кугызан кийыме верже деч тораштак огыл кумалме верат уло. Верысе онаеҥ-влакын ойырен налмышт почеш, кугу да пеш кӱжгӧ писте воктеке миен пелешташ лиеш. Эшежым Георгий Мичеевын ойлымыжлан ӱшанаш гын, Кундыш кугызан Чачавий уныкажат лийын. Тудын нергенат ӱшандарыше легенде уло. Пуйто тудын кочаж нерген ойгырымо шинчавӱдшӧ тысе ик ерлан шочаш негызым ыштен. Чачавийжыланат онаеҥ-влак ладыра изи кож ончылан пелештышт. Тудыжо Кундыш кугызан кӱж деч тораштак огыл кушкеш.

Кӱ пышталтын — уло куш толаш

Идалык наре лиеш, Советский районысо тӱвыра пӧлкам вуйлатышылан Яков Евфремовым шогалтеныт. Тудо шке кундемысе шнуйжым чапландырме пашалан кыртменак пижын. Тысе вер-шӧрым эрыктыме, тӱзатыме, тудым чынжымак вуйым саваш толмо верыш савырыме нерген шонкала. Тидын денак кылдалтын турист-влакын кумылыштым савырыше маршрутым почаш шонымашыже. Мутат уке, тидлан шивуйндо кӱлеш, проектым возымо нергенат шонкалат. Но тиде ончыкыжым ыштышаш пашашт. Иктым гына палемден кодымо шуэш: тысе вершӧр турист маршрутым почаш пеш келшен толшо. Семинарын участникше-влакат тидым пеҥгыдемдышт. Туристлан келшыше объектшат ситышын: мутлан, Советский посёлко гыч Роҥгыш кайымаште Овда коремым, пеш тура серан, ужар тӱс дене волгалт шинчыше Чынчывий ерым, ик вер гыч йоген лекше да икмыняр гана мланде йымаке кайыше вӱдан Шуледӱр памашым, тӱрлӧ лӱман купым, ошма, шем рок карьерым да молымат ончыкташ лиеш.

Советский районысо онаеҥ-влак Кундыш кугызалан вуйым савыме посна кечымат палемдаш шонат. Но кызытат тышке кумалаш, тошто жапым шарналташ толшо-влак уке огытыл. Ынде теве Кундыш кугызалан шарнымаш кӱат пышталтын, уло тугеже куш толаш.

Георгий Мичеевын чон коржын ты кумдыкым жаплыме верыш савыраш тыршыме кумылжым умыленак, Яков Ефремов кугу пашалан пижын. Таклан огыл тӱвыра пашаеҥ-влакымат экскурсийыш лӱмынак намиен коштыктен. Шке шочмо верым тӱзатыме, тудым чапландарыме пашалан пырля пижме лектышымат сайым пуэн кертеш.

Светлана НОСОВА

Авторын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий