Эн йӱдвелне верланен
ТАЧЕ ЯЛЫШТЕ

Кузе илет, Кукнур кундем?

Эн йӱдвелне верланен

Эн йӱдвелне верланенКукнур вел республикнан энйӱдвелныже верланен. Марий Элын рӱдолаж гыч тушко шумеш 140 километрым шотлат. Шке жапыштыже ты велне «Кукнурский», «Заря» , «Эшполдинский» тӱшка озанлык-влак районышто ончыл радамыште лийыныт, кундемын илыш радамжым виктарен колтымаште,  пойдарымаште кугу надырым пыштеныт. Ял калык шукынжо лач тушто тыршеныт. Ынде Лари (Эшполдино) велне «Северный» озанлык кодын. Но кызытеш куат дене моктанен ок керт. Ушкалже, мутлан, 60 вуй веле уло. Шагал огыл мландым шукияш шудо нӧшмым ончен куштышо «Родина» ушемлан пуымо. Но нине озанлык кызытеш шуко еҥланак паша верым пуэн огыт керт.

2006 ийыште Кукнур ял шотан илемыш Аптулят (Нижний Рушенер) ден Лари велым ушеныт. Тыге тиде илем ынде районыштыжат эн кугулан да кумдалан шотлалтеш. Чылаже 27 ялым авалта. Официальный увер почеш, кодшо ийын тушто 2615 еҥ илен. Ӱмаште 26 йоча ош тӱням ужын гын, илыш дене чеверласышыже 16 лийын. Кеч ойыртем изи огыл, ял калык ий еда шагалем толеш. Самырык-влак коклаште шочмо кундемеш илаш кодаш кумылан-шамыч  шагалемыт. Чын, Кукнур села, Аҥанур, Чисола, Аптулят ял гай кугу илемлаште у пӧрт-шамычат нӧлталтыт.

Тыгай да моло увер дене мемнам Кукнур ял администрацийын специалистше-влак Н.Ялтаева ден И.Березина палдарышт.

Вашталтыш мом сӧрен?

— Ял шотан илемым кугемдымын сай могыржо тыште: калык шукылан кӧра кугу мероприятийым эртарен колташ куштылгырак, — каласкалат специалист-шамыч. – Уда могыржым тидым палемдыман: шуко ял, мутлан, Алмамат, Потасола да молат рӱдӧ илем деч тораште верланеныт. Сандене шуко йодышым рашемдаш мыланна тушко шкаланна лектын кошташ перна. Йӧра кеч Кукнурышто шуко функциян рӱдерын пӧлкаже пашам ышта. Тушто тӱрлӧ справкым пуат, регистрацийым эртат, йочасадыш черетыш шогалаш возалтыт да молат.      

 Кугу вашталтыш лийын икшыве-влакым туныктымо пашаште. Лариште, Аптулятыште, Аҥанурышто, Кускиныште школым петырыме. Ынде чыла икшыве, 250 ӱдыр ден рвезе, Кукнурышто тунемеш. Нуным шинчымашым налме полатыш ныл автобус дене шупшыктат. Ял калыклан медполышым Кукнур врач амбулаторий, Аптулят, Лари, Купсола акушер пункт-влак пуат. Верысе администрацийыште тыге ойлышт: ты кундемыш пӱртӱс газ толын шуэш гын, Купсола ден Аҥанур ялла коклашке у ФАП-ым чоҥаш тӱҥалыт.     

Кӱшнӧ паша вер нерген мутым лукна. Тидым ешарыман: ятыр еҥлан ты кундемыште паша вер ок сите. Икмыняр еҥ калыклан паша верым ситарыме рӱдерыште учётышто шога. Тений нунын кокла гыч иктыжлан,  Г.Ямбаршевалан, паша верым муыныт, Кукнур кундемыште шоҥгыеҥ-влакым ончышо социальный пашаеҥ кӱлеш лийын. Оксам ышташ шукын мӱндыр кундемлашке кудалыштыт. Икмыняр ий ончыч «Акашевский» сурткайык фабрикын Кужэҥерысе перерабатыватлыше заводышкыжо тышечын калыкым автобус дене шупшыкташ тӱҥалыныт. А Марисола кундемысе чывым ашныме комплекслашке еҥ-влак шке машинашт ден кудалыштыт. Фермер-влак А.Пушкарев, А.Чендемеров, Л.Тойшева кугу кумдык пасушто шурным куштат, вольыкым ашнат, пилорамым кучат, верысе калыклан технике дене услугым пуат.

Мландымат налыт, оралтымат нӧлтат   

— Пытартыш жапыште администрацийна яра кийыше мландым уэш «ылыжташ» кугу тӱткышым ойыра, — ойлат специалист-влак Н.Ялтаева ден И.Березина. – Шукын пай мландылан регистрацийым эртеныт. Пай оза-влакым  тӱшка погынымашыш чумырена. Кугыжаныш регистрацийым эртыше-шамыч пай мландыштым тӱшка але фермер озанлык-шамычлан арендыш пуат. Тиде мландылан арендатор-влак налогым шке тӱлат але пайын озаже налогым шке тӱлен гын, аренде аклан я пырчым, я шудым налеш. Администрацийынат шке мландыже уло. 11 тӱжем гектарым кажне ийын йодмашым возышо-влаклан арендыш пуэна. Идалыкаш аренде окса, 208 тӱжем теҥге, администрацийын бюджетышкыже пура.

Шкалан оралтым нӧлташ мландым аукцион гоч пуат. Аукционышто участвоватлаш  йодмашым эсогыл Москва, Воронеж олала гыч пуэныт. Но йодмашыштышт йоҥылыш-влак лийыныт. Сандене нуным кораҥдыме. Тыге мланде чоҥаш кумылан тысе еҥланак кодеш да шулдын, кадастр ак дене веле, 49 ийлан арендыш налеш. Пытартыш кок ийыште гына латкум еҥлан тыгай йӧн дене мланде участкым ойырымо. Кодшо ийын Аҥанурышто В.Еманаевын да В.Федоровын ешышт, у пӧртым чоҥен, илаш пуреныт. Кызыт Куракин ялыште фермер Л.Тойшева кок пачашан чапле пӧртым нӧлта.

Тиде кундемыштат шке вӱташте ашныме вольык кӱшеш илен лекташ тыршыше-влак ятырын улыт. Тыште 808 шке озанлык уло, тушто 370 ушкалым ашнат. Кодшо ийын кандаш ушкаллан гына шагалемын. Поснак Аҥанур, Купсола могырышто шуко вольыкым кучат. Теве Аҥанурышто М.Пиваршев ден Купсола гыч А.Тойшев ныл ушкал гыч ашнат. В.Тойшевын кум ушкалже уло. Кокыт дене кучышо-влакат ятырын улыт. Шӧрым кече еда погат. Але марте литржым 19 теҥге дене налыныт гын, ончыкыжым ак волен кертеш. Тыгай сӱрет   ий еда вашлиялтеш. Шуко вольыкым ашныше-влакын шке техникышт, шудым ямдылыме, поген налме агрегатышт уло.

Илыме йӧн саемеш

Кукнур вел калык пӱртӱс газым шукертсек кугу ӱшан дене вуча. Ойлат, шушаш ийын тыштат канде тул чӱкталтшаш. Аптулят, Кукнур велне пӧртлашке пучым шупшмо монтаж пашам мучашлыме гын, ынде Лари велне кодын. Коло шым ял гыч латшымытыштыже пӱртӱс газ лийшаш.

Кодшо ий мучаште тысе эн кугу вич ялыште энергийым аныклыше лампычке-влакым сакаленыт. Тыге ончыч тылзыште электровийым кучылтмылан ныл тӱжем теҥгем тӱленыт гын, ынде – ик тӱжемым. Моло изирак яллаштат лампычкым вашталтымек, роскот эшеат иземшаш.

— Верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш меат ушненна да кок проектым сеҥен налына, — палдарышт верысе администрацийыште. – Оскан почиҥга ял уремыш тыгыде кӱм шарыме. Акше 991 тӱжем теҥгешке шуын. А Кукнур селаште сареш колышо-влак лӱмеш обелискым шогалтыме. Проектын акше – 100 тӱжем теҥге.

Верысе кучем кундемым тӱзатыме, арулыкым эскерыме йодышланат изи огыл тӱткышым ойыра. Теве шӱкшакым погаш лу контейнерым налыныт. Нуным Кукнурыш, Аптулятыш, Чисолаш, Аҥанурыш вераҥдат. Аҥанурышто, мутлан, 29 сурт дене шӱкшакым погымо шотышто договорым ыштыме. Ик тылзылан кажне еҥлан шотлымаште 72 теҥге дене погаш тӱҥалыт. А контейнерыш погынышо шӱкшакым арняш кок гана полигоныш шупшыкташ палемдыме. Телым корным «Северный» озанлыкын, тыгак Чисола гыч С.Эльмеметовын да Оскан почиҥга гыч А.Конаковын техникышт дене эрыктен шогымо. Тиде пашалан верысе кучемын тӱлышаш парымже уке.

Ӱшанле эҥертыш

Ялласе старосто-влак кучемын ӱшанле эҥертышышт улыт. Теве Кукнур селаште Л.Пидалина, Аҥанурышто Л.Алмаматова, Аптулятыште Г.Яндулова, Меке почиҥгаште А.Конакова чолгалыкым ончыктат. Шошо шуо гын, кажне ялыште кундемым эрыктыме, тӱзатыме пашам лачак старосто-шамыч виктарен колтат. Уремысе меҥгылаште лампычке-влакым вашталтыме пашашкат рӱж ушненыт ыле. Кукнурышто села, Аҥанурышто, Купсолаште, Ош Купышто, Меке почиҥгаште ял пайремым эртарыме годым эн ончычак старосто-влак чолгалыкым ончыктеныт. Купсола, Аҥанур велне марий йӱлам арален кодаш утларак тыршат, кӱсотыш юмылан пелешташ чӱчкыдын лектыт. Тыште калыкым кумылаҥдыме пашаште Аҥанур ден  Купсолан старостыжо-влак Л.Алмаматова ден  Г.Конакован тыршыме надырыштым поснак палемдыман. Аҥанур кӱсотым кум ий почела тӱшкан погынен, эрыктен шынденыт.

Вячеслав Смоленцев.

Снимкылаште: Кукнур ял администрацийын специалистше-влак Н.Ялтаева ден И.Березина; Кукнур селаште верысе калыкын тӱҥалтышыж  почеш ыштыме обелиск; мотор пӧрт чоным куандара.

Авторын фотожо.    

Опубликовать в Одноклассники