ойла У Торъял районысо «Первый май» СХПК-СХА (колхоз) вуйлатыше, Кугыжаныш Погын депутат А.Новиков.
Тений республикысе мланде пашаеҥ-влаклан пӱртӱс, чынжымак, «пӧлекым» ыштыш. Манаш веле, 12 сентябрьлан шурным улыжат 51 процентыште поген налме. Ӱмаште тиде жаплан пырчым вич процентыште гына погаш кодын ыле. Тиде гана шурнывечыш комбайн-влак ончычсо ийла дене таҥастарымаште кум арня чолылан варашрак кодын лектыныт. Нелылыкше эше тыште: кокияшат, икияшат ик жапыште шуын шогалыныт ыле. Ынде шурным писын поген налаш огыл гын, пырче велалташ, лектыш иземаш тӱҥалеш. Пасу пашаеҥ-влак улшо нелылыкым кузе сеҥен лектыт, тидлан могай йӧным кучылтыт? Тидым рашемдаш ме кодшо кугарнян республикысе ик эн ончыл озанлыкыш, У Торъял районысо «Первый май» колхозыш, мийышна.
«Нелылык ешаралтын, но чакнаш огына шоно», —
Икте-весылан эҥертен
— Чыла шурно эше сайынже шуынат огыл манаш лиеш, идымвечыш пырче 20 да тылечат кугурак процент вӱдыжгылыкан пура, — каласкала озанлык вуйлатыше А.Новиков. – Сандене чумыр пырчым аралаш коштен гына оптена. А вет ӱмаште южо тӱшка пырчым эсогыл коштыде пыштенна ыле. Пырчым эрыктен-коштымо куатле кум комплексна уло. Кокытшо пӱртӱс газ дене пашам ышта. Пасу гыч шурно кукшырак пура гын, суткаште пел тӱжем марте тонным коштен шуктена, а чот вӱдыжгӧ годым куат 300 тонн марте вола. Кукшо игечын кажне шагатшым пайдалын кучылташ тыршена.
Озанлыкыш мийымына кечын кава гыч йӱр эр гыч тӱҥалын кас марте чарныде оптыш. Сандене озанлыкыште чыла технике жаплан шогалын ыле. Лачак пырчым коштышо сушилке-влак ончычсо семынак пашам ыштеныт. Механизатор-влак машинвечыште я комбайныштым, я тракторыштым уэш терген лектыныт, кӱлеш годым ачаленыт. Ме озанлыкын рӱдӧ илемыштыже, Чӱксолаште верланыше машинавечыште, лийна. Тышке механизатор В.Ерослановын виктарыме куатле «Джон Дир» американ тракторжын подвескыжым вашталташ пуртеныт ыле.
— Йӱр деч ончыч гына кокияшым ӱден пытарышым, — ойла тиде тракторын озаже, озанлыкын ик эн ончыл механизаторжо Виталий Александрович. – Ынде вес паша вуча. Теве мландым кылмаш куралаш тӱҥалман.
Тыште эре тыге: механизатор-влак ик еш семын пашам ыштат, икте-весылан кеч-кунамат полышкалат. Тиде ганат тракторист-влак С.Эсаулов, Г.Чемеков да молат жаплан пасу паша чарнен шогалмылан кӧра жапышт улат, йолташыштлан полыш кидым шуялтеныт. Мутланымына гыч рашеме: пашаште кумылын тыршат, вет пашадарышт келшыше, сай лектышыш шуаш чыла йӧным ыштыме. Эше тӱҥжӧ тыште: паша вер илыме ял лишнак, мӱндыркӧ коштын толашышаш уке.
«Койышан» шошын кышаже
Озанлыкын шурнывечыже республикыште ик эн кумда, пырчан да отызан кушкылышт 8 тӱжем гектарыш погына. Мийыме кечылан тышечын 58 процентшым шийын налме ыле. Пырче гектарлан шотлымаште 19 центнер лектеш.
— Ме уржам кугу кумдыкыш ӱденна ыле, тудо ты гана чапле лектыш денак ыш куандаре, — ойла умбакыже озанлык вуйлатыше Аркадий Арсентьевич. – Телым ий лончо налмылан кӧра озымлан кунар-гынат нелылык лектын ыле. А теве икияшым 24 центнер дене шийына. Эн сай лектышым шыдаҥ пуа. Эше тений тыгай ойыртемым палемдыман: ме шошо агам кажне гана пеш эр тӱҥалаш да чумыр пашам писынрак ыштен пытараш тыршена. Вет але марте эр ӱдымӧ шурно эреак куандарен. А тений икияшым 2,5 тӱжем гектарыш вераҥден шуктенна ыле, вара кужу жап йӱран да юалге игече шогыш. Тыге урлыкаш пырче мландыште тарваныде кийыш да шытен кушмо куатшым кунар-гынат йомдарыш. А 20 май марте ӱдымӧ урлыкаш сайын шытен лекте, озым шарлыш да сай лектышан кушко. Но теният шурным чумыржо 15 тӱжем деч шагал огыл тонным погена. Тышечын 7-8 тӱжем тоннжым ужалена. Нурышко тӱрлӧ маркан лучко комбайным луктынна. Тышечын нылытше – йот элыште лукмо технике. Эше кургым ямдылыме кок комбайным тыгак йот эл гыч кондымо. Ынде теҥге доллар да евро дене таҥастарымаште чот шергештын, сандене чумыр техникым шкенан элыште лукмым налына.
Ак кӱза – роскот ешаралтеш
Шурно лектыш тений Россий мучкат чапле. Теве пошкудо Татарстаныште ӱмаште тиде жапыште гектар еда 28 центнерым шийыныт гын, кызыт 35 дене погат. Мемнан денат лектыш 2,6 центнерлан кугурак. Тыгодымак шурнын акше ок куандаре. Аркадий Арсентьевичын мутшо почеш, ик килограмм шыдаҥлан кызыт улыжат 5-6 теҥгем темлат. Эше шке транспорт дене намиен пуыман. Сандене тиде озанлыкыште пырчым кызытеш ужалаш огыт вашке. Телым але шошым ак эреак кӱза. Адакшым пытартыш жапыште литр дизтопливе ик теҥгелан шергештын. Кызыт ик литржылан кумло теҥгем тӱлат. Уржа-сорла тӱҥалме деч ончыч электроэнергий ик киловатт-шагатше 1 теҥге утлалан шергештын. Тыге роскот ешаралтеш. Тыгодымак шӧрлан ак кеҥежымсе гаяк кодын, кӱзен огыл, литржым 19,5 теҥгелан ужалат. Кызыт озанлык кечыште коло тонн шӧрым нылшӱдӧ тӱжем теҥгелан ужала.
Могай кушкыл пайдале – тудым куштат
— А теве шудо кичкым кызытак ужалаш тӱҥалына, — мутшым шуя озанлык вуйлатыше. – Тудым 200 тонным шийынна. Ынде эрыктен коштена. Яндарже иктаж 150 тонн лекшаш. Налше-влак Нижний Новгород, тыгак Москва гыч толыныт. Шудо нӧшмӧ мыланна ий еда изи огыл парышым пуа.
Тыште теният рапсым ик тӱжем гектарыш ӱденыт. Тудым кашташке солен оптеныт. Эр ӱдымыжӧ тыгак начаррак лектышан лиеш. Рапс пырче гыч ончычсо семынак ӱйым лукташ, а кучажым ушкаллан пукшаш, тыге шӧр лектышым нӧлталаш лийыныт.
Колхозышто пытартыш ийлаште кукуруз гыч чапле силосым ямдылаш тӱҥалыныт. Початкыже шумеке, поген налыт. Но тиде гана игече кунар-гынат туткарыш пуртыш. Теве эр ӱдымӧ 200 гектар кукуруз начарын шытен лектын да вара озым тӱнчыген. Тыге тудым куралаш пернен. А вара ӱдымӧ начар огыл лектышым пуышаш. Но озанлыкыште кургым теният ситышын шапашленыт. Сандене вольыкым теле гоч сайын ашнен лукташ ямдылалтыныт. Кажне ушкаллан шотлымаште талукаш лӱштыш шым тӱжем килограммыш лишемшаш.
Озанлыкыште ешартыш парышым налшашлан эше пареҥгым, ковыштам ончен куштат. Теве нылле гектар кумдыкыш шындыме пареҥгышт чапле лектышан кушкын. Шке пакчаште куштымо пареҥгым чыла вере гаяк фитофтор авалтен, да кушкыл шудо эше август кыдалнак кошкен гын, тӱшка озанлыкыште чер ваштареш келшыше препаратым кум гана шавеныт. Тыге пареҥге шудо сентябрь тӱҥалтыште эше ужарге шоген. Латиндеш гектарыш шындыме ковышта кызыт вуйым пога. Тудат чапле лектышым сӧра.
Кугыжаныш полыш – сай энертыш
Тений август мучаште Россий Ялозанлык министерстве республик гыч латик инвестиций проектым федерал бюджетын льготан системышкыже пурташ лийын. Тышечын иктыже – тиде озанлыкын эше теле мучаштак техникым налаш ямдылыме проектше. Тудлан эҥертен, шошо агалан кок тракторым налаш палемденыт улмаш. Но тунам Москва гыч кызытеш йӧн уке манын вашештеныт. Ынде йӧн лектын да октябрьыште латик миллион теҥгелан пырче погымо комбайным да тракторым вич процентан кредит дене налаш тӱҥалыт. Тидыже озанлыклан кугыжаныш могырым сай полыш лиеш.
В.Смоленцев.
Снимкылаште: механизатор-влак С.Эсаулов ден В.Еросланов; механизатор Г.Чемеков.
Авторын фотожо.
