Звенигово район Какшамарий кундем – икымше марий композитор, профессиональный музыклан негызым пыштыше Иван Ключников-Палантайын, тыгак марий композитор, музыковед-фольклорист, хормейстер да педагог Яков Эшпайын шочмо верышт. Тидын дене верысе калык поснак чот кугешна.
Тиде ял шотан илемыш Какшамарий, Юлъял, Липша, Юмбылак, Уржумка, Сокольный да Уржумское лесничество ял-влак пурат.
Ты кундемыште кузерак илат? Верысе калыкым мо тургыжландара? Нине да моло нерген Какшамарий ял шотан администраций вуйлатыше Елена Петровна МАЙОРОВА дене мутланышна.
– Какшамарий кундемыште мыняр еҥ ила? Утларакше нуно кушто пашам ыштат?
– Шым ялыште 1734 еҥ ила. Паша верым ситарыме йодыш моло кундемысе семын тыштат эн пӱсылан шотлалтеш. Верысе калык школышто, тӱвыра пӧртыштӧ, врачебный амбулаторийыште, пожарный частьыште, кевытлаште да моло социальный учрежденийлаште тыршат. Тыгак Юлъялыште «Рассвет» агрофирме ятыр еҥлан паша верым пуэн. Мутат уке, шукынжо, кугу пашадарым кычалын, вес олалашке каят: Чебоксарыш, Москваш, Нижний Новгородыш…
— Юльял корно тӱрыштӧ пазар ий гыч ийыш кугемеш. Тудат мыняр-гынат верысе калыклан оксам ыштен налаш полша, очыни?
– Туге, тушко утларакшым Юлъялыште илыше-влак лектыт. Нуно кеҥежым тӱрлӧ саскам, поҥгым, колым ужалаш луктыт гын, телым – колым, выньыкым, вареньым, шинчалтыме пакчасаскам да молымат. Тыгай пашаште кылмен шогашат шагал огыл логалеш, но мом ыштет – окса кӱлеш.
– Самырык-влак, ялысе школ деч вара иктаж вузышто але сузышто специальностьым налмеке, мӧҥгеш пӧртылыт мо?
– Уке. Кушкын толшо тукым шагалем толеш. Ончыч выпускник-влакат шукын лийыныт, а кызыт сӱрет вестӱрлӧ. 10-шо ден 11-ше класслаште улыжат коло наре йоча шинчымашым нӧлта. 11-ше класс деч вара шукынжо Йошкар-Олаш, Чувашийыш тунемаш каят да мӧҥгеш ялыш пӧртылшыжӧ укеат, пачерым налын, олаштак илаш кодыт. Яллаште самырык еш-влак ача-авашт пелен илат, шке пӧртым чоҥышыштат вашлиялтыт, но шагал.
– Шым ял коклаште телым корным эрыктыме шотышто нелылык уло мо?
– Какшамарий кундемыште корно чылаже 37 километрыш шуэш, тушечын лач 6 километрат 300 метрыштыже асфальтым шарыме. Телым лумым эрыкташ кажне ийын шке предприятийым кучышо кум оза дене договорым ыштена. Какшамарийыште индивидуальный предприниматель Юрий Евгеньевич Плотников, Юлъялыште «Рассвет» агрофирме, а моло яллаште индивидуальный предприниматель Николай Михайлович Соколов полшат. Ты пашалан шийвундым верысе бюджет гыч ойырена. Лум шуко вочмеке, корным иктаж-кушто эрыктен огыт шукто гын, мыланем вигак йыҥгыртат. Калык дене келшен, икте-весым умылен, ваш-ваш полшен илаш тыршена.
– Корным тӧрлымӧ йодышат пӱсын шога, очыни?
– Какшамарий ялна кугу, 17 уреман. Московский ден Первомайский урем-влак рӱдылан шотлалтыт, сандене тушто асфальт корно шуйналтын, а Октябрьский уремыште кажне ийын кумшӱдӧ метр дене олмыктена, асфальтым шарена. Верысе бюджетыште окса шагаллан кӧра кутышын-кутышын ышташ логалеш. Тений Октябрьский уремым мучашлен, Ленинскийыш куснышаш улына.
– Тендан кундемыш пӱртӱс газ толын шуын огыл улмаш…
– Эше уке, но проект уло, экспертизым эртыме. Пӱртӱс газым 2022-2023 ийлаште пуртен шуктышашым ойлат. Варажым ныл ялыште: Какшамарийыште, Юлъялыште, Уржумкышто да Уржумское лесничествыште – илыше-влак канде тул дене пайдаланаш тӱҥалыт. Пытартыш кок посёлкыштыжо шукынжо даче семын илат, вет тышечын Чебоксар марте улыжат 25 меҥге лиеш. Нуно верысе калыклан корным тӧрлаш, электротул дене ялым волгалтараш полшат.
– Какшамарий кундем марий калыкын тале эргышт Иван Ключников-Палантай ден Яков Эшпай дене чапланен. Икымшыжын шочмыжлан тений – 135 ий. Композитор-влакым порын шарныме лӱмеш, могай паша ышталтын?
– Чынжымак нине тале композитор-влак дене ме моткоч кугешнена. Иван Степанович Ключников-Палантайын лӱмжым мемнан верысе школлан шукертак пуымо. А Яков Эшпай лӱмеш шочмо суртшо олмышко тоштер-пӧртым почаш шонымаш лийын, 2004 ийыште негызым пыштенна ыле, но … Варажым уэш 2014 ийыште тудым уэмденна. Ты ганат паша умбакыже ышталтын огыл. Яков Эшпай лӱмеш тоштер-пӧртым почын шуктена да тудо калыкын ик эн йӧратыме верышкыже савырна манын ӱшаныме шуэш. Палантай ден Яков Эшпайын памятникышт школ кудывечыште улыт. Кумдан чапланыше семмастар-влакым кушкын толшо тукым веле огыл, кажне еҥ палышаш. Нуным лӱмышт мондалтшаш огыл.
– Яллаште шӱкым погымо шотышто сӱрет могайрак?
– Контейнер-влакым Какшамарийыште да Юлъялыште веле шогалтыме, изирак яллашке корно начарлан кӧра кызытеш шогалтыме огыл. Чылаже 17 кумдыкым келыштарыме, но чыла вере площадкым ыштен шуктымо огыл.
– Кундемдам тӱзатыме паша кузерак шукталтеш?
– 2019 ийыште «Йӧнан оласе среда» программе полшымо дене администраций воктене йоча площадкым ыштенна. Оборудованийым налаш 99 тӱжем утла теҥге ойыралтын. Тыштак кажне телым курыкым ыштена, У ий вашеш ёлкым шогалтена. Тушко изижге-кугужге рӱж погына да эр гыч кас марте юарлыме йӱк шокта ыле. Пандемийлан кӧра кызыт шып, калык огеш погыно. Тыгаяк йоча площадкым ӱмаште Какшамарийысе Лесная уремыште почынна. Тидлан 90 наре тӱжем теҥге ойыралтын. А кундемым тӱзатыме, эрыктыме, у тӱсым пуртымо шотышто «Яндар урем», «Яндар памаш» да моло акцийымат эртарена да чолгалыкым ончыктышо-влакым идалык мучаште палемдена, нунылан Таумутым кучыктена. Тений акцийыш 100 утла еҥ ушнен.
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
