Але Тӱшка вий дене ыштыме паша гына лектышан лиеш
Эртыше идалык мучаште Шернур район Кукнур кундемыште марий Йӱштӧ Кугызан илемже почылтын. Тыгай проект илышыш шыҥдаралт кертеш манын, верысе калыкат, вуйлатыше ден культур пашаеҥ-шамычат ӱшанен огытыл. Шукылан шоныдымын-вучыдымын лийын.
«Марий Йӱштӧ Кугызан илемже Марий Элнан эн йӱдвел мландыштыже — Кукнур кундемыште — лийшаш», — тыгай темлымаш йоҥген 2012 ий декабрьыште Шернур марий-влакын погынымаштышт Эдуард Чемышев деч. Тунам Йошкар-Оласе Кукнур землячествын еҥже-влак (С.Белкова, В.Мочаев, С.Пехметова), районысо культур пашаеҥ-шамыч (А.Швецова, Т.Пакеева) тиде идейым кӱлешан темлымаш манын вашлийыныт да тудым вияҥдаш пижыныт. Пашам тыге шеледыме: тиде шонымашым кумдан шараш прессе ден телевиденийым ушымо, рекламым ыштыме йодышым землячестве шке ӱмбакыже налеш, а район Йӱштӧ Кугызан резиденцийжым ямдылаш пижеш.
Шонымаш кугу, паша кӱжгӱ. Икымше гана Кукнур кундемыш землячествын еҥже ден журналист-влак тудо ийынак 22 декабрьыште миен коштыныт. Ты кечын верысе администраций лӱм дене Йӱштӧ Кугызалан паспортым кучыктеныт. Ты проект дене кылдалтше икымше статья (авторжо — З.Дудина) 29 декабрьыште «Марий Эл» газетыштына лектын. А икымше репортажым 2013 ий январьыште «РенТВ» телеканал дене ончыктеныт. Тылеч вара ме кажне ийын У ий вашеш марий Йӱштӧ Кугыза дене кылдалтше уверлан амалым кычалынна: илемже кунам чоҥалташ тӱҥалеш да почылтеш, уна-влакым кунам вашлияш тӱҥалеш..? Ончыко пурен каласем: «Марий Эл» газет (тӱҥ редактор – А.Абдулов) ты проектын ик эн ӱшанле увер спонсоржо. 2014 ийыште районысо, Кукнурысо культур пашаеҥ-влак республикысе районла гыч коллегышт-влаклан йомак корныш ӱжыныт – пеш оҥай мероприятийым эртареныт. У ий дене икымше видеосаламлымашымат войзеныт. Тидлан Йӱштӧ Кугыза ден Лумӱдырлан марий сынан вургемым ургаш кӱлын. Варажым марий Лумӱдырын образше кумдан шарлыш – республикысе Марий культур рӱдерын черетан Марий ёлкыштыжо Шернур кундемыште «шочшо» Лӱмӱдыр саламлаш лекте. Марий Ёлко але мартеат лиеден, но Йӱштӧ Кугыза ден Лумӱдыр марий сынан лийын огытыл ыле.
Тачысе саман проект пашам йодеш. Кеч-можымат тиде йӧн дене шӱкаш куштылгырак. Кукнур каныме да культур рӱдер пашаеҥ-влак земляк-шамыч дек эҥертеныт. «Марий Эл» газетын тӱҥ редакторжын тунамсе алмаштышыже С.Белкова марий Йӱштӧ Кугыза дене кылдалтше икымше проектым «Культурная мозаика малых городов и сёл» всероссийский проект-влак конкурсыш возыш. Но мероприятийым эртарыме ден отчетым ыштыме жапым келыштарен шукташ лийын огыл.
Шонымаш, чынже денак, моткоч чапле. Тӱҥалтыштак илемлан верым Кукнур кундемысе Купсола школ кумдыкым палемденыт ыле. Тунам эше школ пашам ыштен. Район велым «Школ петыралтешат, илемым почына»
манме шоктыш. Петыралтмым вучен, жап эрта, шонымаш «йӱкшен» кертын. Но школ петыралтмекат илем ыш почылт, ик оралтыже эсогыл йӱлыш. Тылеч вара паша чыгынен шогале.
Чынжым каласаш гын, Кукнур марте корныжат тунамлан пеш шӱкшемын шуын ыле (Таче кечылан пытартыш 10 километржым гына тӧрлаш кодын). Кугу проектым тукшо шумеш наҥгаяш ӧрыныт. Илемым чоҥаш шийвундо кӱлын. Ты кундемым йомак тӱняш савыраш шонымаш койын шулаш тӱҥалын. Санденжат верысе кучем ты проектым илышыш пурташ вашкен огыл, «экономически пайда уке», Кукнур пеш мӱндырнӧ ала Шернур воктенак верым палемдаш» манмат колалтын. Районым вияҥдымаште тыгай проект-влак кугу эҥертыш лийын кертыт манме шанымашлан ӱшанен огытыл.
А чон йӱла. Шке жапыштыже ялозанлык пашаж дене чапланыше Кукнур кундемын лӱмжым, чапшым кузе умбакыже нӧлташ? Илья Россыгиным, Александр Конаковым, Ксенофонт Четкаревым да ятыр моло лӱмлӧ еҥым вӱчкен куштышо вер-шӧрлан эше кузе у шӱлышым пурташ? Адакше кӱчык жапыште марий Йӱштӧ Кугызан лӱмжӧ Российысе Топ-10 манме рейтингышкат пурен шуктен да…
2016 ий декабрь мучаште Марий Эл Правительстве вуйлатышын алмаштышыже, культур, савыктыш да калык паша шотышто министр М.Васютин деч Шернур кундемын шочшыжо Ирина Якаева дене идалыкым иктешлыше интервьюм налаш миенна. Чыла йодыш пытымеке, «Ала иктаж йодмашда уло?» мане тунам Михаил Зиновьевич. Тудлан ты проект шотышто радамынак каласкалышым. Тудо оҥай проект улмылан эсогыл йывыртен колтыш. «Икымше гана колам. Молан але мартеат проект возалтын огыл, нигӧат темлен огыл? Срочно возыза! Тидыже вет пеш уникальный проект!» — шкежат пуйто ты йомак тӱнялан йочала куаныш да икмыняр ой-каҥашым темлыш. «Резиденция Деда Мороза — «Марий Йўштє Кугызан илемже» проектым январь мучаште районысо культур пашаеҥ-влаклан возен пуышым.
Тудо икмыняр йыжыҥан. Тӱҥалтыште Йӱштӧ Кугызан йомак сынан илемжым почмо марте шуктымо паша. Тыште уна пӧртшат лийшаш, мончажат… Ончыкыжым — идалыкын кажне пагытысе пайрем (Шорыкйол, Ӱярня, Угинде…) ойыртемжым шотыш налын эртарыме мероприятий-влак. Проект дене келшышын, йомак герой-влак Йӱштӧ Кугыза дене пырля эсогыл школ ден йочасадлаш лектын кертыт. А туштыжо нуным марий программе почеш вашлийыт. Тидыже вет — шочмо йылмым тунемаш кумылаҥдыше ик йӧн. Варажым тудо Российыште марий-влакын тӱшкан илыме кундемла гыч Йӱштӧ Кугыза-влакым Погынышкат чумырен кертеш. Тудын шке почто службыжат лийшаш. Серышым марла гына возаш таратымат марий йылмынам тунемаш кумылыштым луктеш огыл мо? Тыге, илен-толын, ты вер Йомак рӱдерыш веле огыл, марий йылмым аралыме да вияҥдыме верыш савырна.
Мутат уке, республикысе программылан проектым идалык мучаштак пуыман ыле. Сандене 2017 ий тӱҥалтыште ты проект 2018 ийыш кусныш.
Тудым уэмден келыштарымеке, Шернурысо централизоватлыме клуб системе ты теме дене «2013-2020 ийлан «Марий Элын кугыжаныш нацианльный политике» республиканский программыж почеш икымше шийвундым нале. Юмылан тау, паша умбакыже шуйныш. Кукнур культур пашаеҥ-влак дене пырля Йӱштӧ Кугызалан, йомак герой-влакланат вургемым ургыктышт, «Йомак корным» келыштарышт.
А вет теве-теве ты проект Морко районыш кая. «Финн-угор тӱнян рӱдыверже» мероприятий амал дене Шлань культур пӧртым Йӱштӧ Кугызан илемжылан келыштараш лийыныт, пашажымат тӱҥалын шуктеныт ыле. Чыным каласем, Морко район администрацийын тунамсе вуйлатышыже Александр Иванов дене мутланен келшаш логале. 2012 ий гыч марий Йӱштӧ Кугыза Кукнур кундем дене кылдалтын гын, кузе тудо вес вере куснен кертеш? Унчо кундем такшат культур объектлан поян, вес районымат вияҥдыманыс. Александр Альбертович умылен вашлие.
Марий Элын Культур, савыктыш да калык паша шотышто министерстве шернур-шамычын 2019 ийлан возымо проектыштымат поддержатлыш – илем кумдыкым сылнештараш ты программе почешак оксам ойырыш. «Тыгай проект-влак илышаш улыт. Тудым Россий кӱкшытыш лукташ йӧршым ышташ манын, тӱрлӧ программе ден грант конкурслаш темлыман. Ме шке велымат кертме семын полшаш тӱҥалына», — мане ӱмаште илемым почмо деч ончыч министр Константин Иванов тудын деке Кукнур землячестве лӱм дене (А.Конаков, В.Мочаев, С.Пехметова) мийымына годым. Константин Анатольевичын ойжат кугу шӱкалтышым ыштыш. Илемым чоҥен шукташ Кукнур землячествын еҥже-влакат кертме семын полшеныт. Да, палемдыде огеш лий, район администрацийым вуйлатыше А.Кугергин пеҥгыде эҥертыш лие. Александр Викторович ты проектын кӱлешлыкшым раш умыла, сандене тудым вияҥдаш йӧным кычалаш полша. Таклан огыл пытартыш пел ийыште Йӱштӧ Кугызан илемже «Лукоз» семынак районын брендыкшыже савырнышаш манын ик гана огыл каласен.
А вет икымше шийвундым ойырымо марте Кукнур культур да каныме рӱдер вуйлатыше Анатолий Конаковын, пырля ыштыше йолташыже-влакын (тиде радамыште пошкудо Купсола клубын пашаеҥже-шамычат улыт) кумылышт мыняр гана волен да мыняр гана ты шонымаш деч шӧраш лийныныт? Кузе уке гын? Окса деч посна мом ургет, мом нӧлтет..? Вет тӱҥ кугу пашаже нунылан логалеш. Полыш уке гын, шке семын мом ыштет? Таклан огыл вет ойлат: cай темлашым шукташ кугу вий кӱлеш.
Илемыште паша шолеш. Теле пагытыште тушто тӱжем утла еҥым йомак корно дене коштыктеныт. Марий Йӱштӧ Кугызан соцкылыште шке группыжат https://vk.com/club176284890 уло. Ӱмаште декабрьыште илемым официально почмо годым мутланымаште ты верым тӱзатыме шот дене проектым возымо пашам умбакыже шуяш темлмашат таче илышыш шыҥдаралтеш. Ты гана Шернурысо централизованный клуб системе Молодежный политике, спорт да туризм министерствын Марий Эл кӧргыштӧ да въездной туризм шотышто Марий Эл вуйлатышын грантшылан конкурсышкыжо кок проектым темлен – кокытшымат сайлан шотленыт.
Кеҥеж пагытыште ынде илем йыр печым печат. Йӱштӧ Кугыза кеҥеж рӱдыштат ты пашам эскераш лектын (снимкыште). Тыгак уна ден турист-влаклан тӱрлӧ атрибутикым ямдылаш тӱҥалыт. А культур министерствыш темлыме проект дене келшышын, идалык мучаште тушто Йӱштӧ Кугыза-влакын фестивальышт лийшаш. Ыштышаш пашаже эше ятыр. Илем марте корно кӱлеш, тулымат шупшман, вӱдымат пуртыман. Сандене эртыше кечылаште Кукнур ял шоташ илем лӱм дене верысе тӱҥалтышлан полышым пуымо программыш корно йодыш дене кылдалтше проектым темленыт.
Жап эрта. Таче ик вере улына, эрла – вес вере. Кумылнат кажне кечын вашталтеш, тазалыкат вестӱрлемеш. Но проект илышаш. Тудо тунам кужу ӱмыран лиеш, кунам паша икойыш шуын ышталтеш да лектышыже уна ден турист-влаклан келша. Ончыкыжым верысе кыдалаш школышто театр кружок угыч пашам ышташ тӱҥалыт, проект пашам возаш туныкташ пижыт гын, кугу полыш лиеш. Вет Йӱштӧ Кугызам, Лумӱдырым, моло йомак персонажым куштенак шогыман. Йоча-влакым тӱрлӧ кидпашалан туныктымо урок-влакат (тудым туныктышо В.Алгаев эртара) эҥертыш лийыт. А марий кочкыш шотышто ойлыманат огыл: эн тамле шӱрашан мелнам, эгерчым, шоктам тысе озавате-влак ыштат. Ӱшанем, Кукнур кундемыште илыше калыкын илемын чон шокшыжым арален ашнаш кумылжо эреак кӱшнӧ лиеш.
Светлана ПЕХМЕТОВА
Кукнур землячествым вуйлатыше
Фотом «МЭТР» телеканалын архвише гыч налме
