Вашке адакат теле толеш. Шернур район Кукнур кундемыште верланыше марий Йӱштӧ Кугызан илемышкыже угыч турист-шамыч мияш тӱҥалыт. Куандарыде огеш керт: «Йӱштӧ Кугызан юзо корныж дене» коштын савырнаш кумылан-влак кажне ийын шукемыт. Вет тысе чодыра лоҥгаште тудын Озажым, тӱрлӧ шудо дене Эмлышым, Сонарзым, Вувер кувам, Киямат ӱдырым, эсогыл Маскам вашлияш лиеш. Кеч чыла нине персонаж-влак йомак илемын тӱҥ геройжо-шамычым – Йӱштӧ Кугыза ден Лумӱдырым – ужаш тӱрлӧ семын мешаят. Тидыжак тыште эн оҥайже, очыни, эсогыл кугыеҥ-шамычат ик татлан шке ийготыштым мондат. Но порылык садак сеҥа – йомакыште эре тыге.
А тений шошо-кеҥеж пагытыште марий Йӱштӧ Кугызан илемже палынак вашталтын, утларак сылнештын, ешартыш оралте-влакым нӧлтеныт. Йӱштӧ Кугыза ден уныкажланат кок пачашан у пӧртым «пӧлекленыт». Ынде тышке толшо уна ден турист-шамычланат вераҥаш, утларак кечылан кодаш йӧн уло.
Чыла тидын нерген ме Кукнур тӱвыра пӧрт вуйлатыше Анатолий Конаков дене мутым вашталтышна. Каласен кодыман, лач ты пӧртын пашаеҥже-влак марий Йӱштӧ Кугызан илемжым тӱзатыме пашалан да тушто эртарыме мероприятий-влаклан вуйын шогат. Шукерте огыл палемдалтше Туризм кечын тудо полышкалышыже, художественный вуйлатыше Нелли Тойшева дене республикын Спорт да туризм министерствыжын эртарыме торжетвенный мероприятийышкыже толыныт ыле. Сай пашаштлан ведомствын Тауштымашан серышыжым кучыктеныт. Уло молан, кодшо ийын гына Марий Йӱштӧ Кугызан илемышкыже 4500 наре турист толын каен.
– Анатолий Филиппович, пытартыш жапыште марий Йӱштӧ Кугызан илемыштыже шуко вашталтыш лийын. Ала радамлынрак палдареда ыле…
– Тений Марий Эл Правительстве мыланна пӧлекым ыштен – илемым тӱзаташ 4,5 миллион теҥге шийвундым ойырен. Тудын дене Йӱштӧ Кугызалан кок пачашан у пӧрт чоҥалтеш. Оралтым леведыш йымакат пуртымо. Кызыт ола гыч ик бригаде карнизым, весе окнам, омсам толын ыштат. Декабрьлан пӧртым ямдылен шуктышаш улыт. Электротулымат пуртымо. А лишыл жапыште канде тул декат ушаш йӧн лектеш. Сандене ынде Йӱштӧ Кугызан пӧртыштыжӧ шокшо лиеш.
У оралтыште икшыве-шамычлан каналташ, ыраш пураш, модаш, шун гыч ненчыме, пу гыч пӱчкедыме мастер-класс-влакым эртараш, Йӱштӧ Кугызан полышкалышыже-шамычланат костюмым вашталтен чияш посна пӧлем-влак лийыт. Тыгак илемыш толшо уна-влак шуко пӧлекым кондат, нунымат ончер семын вераҥдаш лукым келыштарынена. Туштак йоча-влакым сийлаш пӧлемым ыштена. А кугыеҥ-шамычым Йӱштӧ Кугызан тошто пӧртыштыжак сийлаш тӱҥалына. У пӧртын тӱжвал сынжым гына йомакысе гай сӧрастараш кодеш.
– Йомак корнышто улшо объект-шамычымат уэмденда, очыни?
– Ты пашам ме эре шуктен толына, тӱрлӧ детальым, модыш арверым ешаркалена. Икманаш, декорацийым саемден толына. Мутлан, пытартыш жапыште Сонарзын илемышкыже вашталтышым пуртенна.
– Илемыште эше икмыняр ешартыш оралтым нӧлтенда манме гыч шоктен…
– Кодшо ийын проектым возенна ыле. Тудлан ойырымо шийвундо дене чоҥымо материалым налын, теле дене кылдалтше арверым, вургемым погымо уремысе тоштерым почнена. Тидлан лӱмын левашым ыштенна. Кызыт «экспонат-влакым» чумырена. Турист-шамычлан ончен кошташ оҥай лийже манын келыштарынена. Материалже шагалрак лийын гынат, ме ты пашам эше ончыкыжымат шуяш тӱҥалына. Ты тоштерже марий кудо гайрак лийшаш. Пеленже ожнысо семын пече дене печен налме кудывечат лийшаш.
– Тений сезоным кунам почаш шонеда?
– Мемнан сезонжо лум толмо дене кылдалтын. Но тиде 1 декабрь деч ончыч саадак огеш лий, шонем.
– Тендан деке толаш кумылан-влак йыҥгырташат тӱҥалыныт, очыни?
– Эше кеҥежымак йыҥгырташ тӱҥалыныт. Ончылгоч возалташ йӧным пуэна. Кумылан-влак шукын улыт. Мо изиш кумылым волта, чылан гаяк мемнан илемыш каныш кечын толнешт. А ме нуным чылаштым шонымышт семын вашлийын огына керт. Мутлан, каныш кечын иктаж кум тӱшкам гына. Кеч тунемшыже-влакым арня покшелне кондештарат гын, пеш сай лиеш ыле. 20 декабрь деч вара мемнан деке толшо-влак кажне кечын гаяк улыт. Ик гана лийше-влакын уэш толмышт куандарыде огеш керт. Шке семын еш дене толшо-шамычат шукын улыт. Нунымат мӧҥгеш огына колто. Илемыш пурен, шке гыч ончен кошташат йӧным пуэна, тидлан символический акым гына налына.
– А тений турист-шамычлан ак ок вашталт?
– Икшыве-влаклан ме акым кодшо ийысе семынак, 500 теҥгем, коденна. Кугыеҥ-шамычлан 800 теҥге лиеш.
– Илемыште вольыкымат кучеда вет? Поснак икшыве-шамычлан нуным ончалаш келша, очыни?
– Вӱташте кум каза, кок шорык, тыгак кролик, шем сӧсна илат, хаски пий уло. Тений кум имньым кондаш сӧреныт. Ӱмаште кок пони лийын. Кок имньыже тер дене уна-влакым шупшыкташ тӱҥалыт. Имньыже пеш ласка улыт, еҥ-влак шке коштын кертыт. Кеч кодшо ийын ме нуным вӱден коштыктенна. Лӱмын корным ыштынена. Тышке толшо-шамыч вольыкым ончен, кид гыч пукшен кертышт манын, телылан лӱмын загоным келыштарынена. Шонымашна уло ончыкыжым эшеат изирак поним налаш.
– Тендан деке ынде малышыла мияшат лиеш вет?
– Уна-шамычлан малышыла кодашышт лӱмын унагудо пӧртым ыштыме. 10-12 верлан тудым келыштарыме. Такшым, тений январь гычак тушко илаш пуртена. Пӧрт кызытеш электричестве полшымо дене ырыкталтеш. Еҥ-влакын йодмыштым шуктен, тудын пелен мончам чоҥена. Вашке тудымат пашаш колтышаш улына.
– Шке вий дене гына илемым тӱзаташ, тыгак турист-влакым вашлийын ужаташ куштылгыжак огыл, очыни?
– Полшаш кумылан-влак ялыштынак улыт. Турист-влакым сийлыме кочкыш шотышто верысе посна ӱдырамашлан эҥертена. Тӱвыра пӧрт пеленысе «Пеледыш» калык фольклор ансамбльын, тыгак илалше ӱдырамаш-влак клубын участникышт марий калык йӱла пайрем-влакым эртараш полшат, чесымат ямдылат.
С.Носова мутланен
Снимкылаште: Юлтех кугыжаныш технологий университетын студентше-влакын илемыш экскурсий дене мийымышт годым.
Фотом Йӱштӧ Кугызан соцкыл лаштыкше гыч налме
