2020 ий тынар неле лийшашым, уло тӱням авалтыше чер толшашым нигӧат вучен огыл. Теве ынде пел ий годым тӱжем дене еҥын ӱмыржӧ вучыдымын кӱрылтеш.Марий тӱняштат тений ушан-шотан, мастар, калыкнан лӱмжым кӱшкӧ нӧлтышӧ ятыр еҥым йомдарышна. Нунын кокла гыч иктыже — Марий Элын калык писательже М.К.Илибаева. Мария Каликаевна шкенжын 70 ияш (20 октябрь) лӱмгечыж марте кок тылзым илен ыш шукто.
Мария Илибаеван эмлымверыш логалмыж нерген шомакат шоктен огыл, да кенета пуйто яндар каваште кӱдырчӧ кӱдыртен — « Илибаева колен». Таче кече мартеат ӱшанымыла ок чуч. Айдемыже, капше изи гынат, пеш пеҥгыдыла чучын. Но чер виянрак лийын. Марий сылнымутлан тиде – кугу йомдарымаш. Таче кечылан прозышто Мария Илибаева эн кугу лектыш дене ыштыше писатель ыле, манаш лиеш. Тудо икмыняр романын авторжо, ойлымаш-влак сборникым савыктен луктын. Тыгак газет лаштыклаште шуко кӱчык мыскара ойлымашыжым калык куанен лудын. Нуным иктеш чумырен, кок сборникым савыктен луктын. Йӧратен возаш йоча-влаклан. «Кугу произведенийым возымо деч вара, канымыла, йоча-влаклан серем», — ойлен тудо. А возыде кертын огыл. «Жаплан ӧрдыжкӧ пыштыме произведений деке пӧртылаш логалеш, тусо герой-влак малашат огыт пу, тӱкалат»,- тыге манмыжымат колалтын.
М.Илибаева драматургий жанрыште шкенжым терген. Тачат М.Шкетан лӱмеш театрыште «Ойырледа? Огына ойырло!», Самырык театрыште «Торешватесолаште томаша» пьесылаже почеш шындыме спектакльым модыт. Тудо тыгак театрыште шындаш А.Островскийын «На всякого мудреца довольно простоты», татар йылме гыч И.Зайниевын «Люстра», З.Хакимын «Вызывали?» пьесыже-влакым кусарен. Но тыгодым тудо шкенжым драматург-влак радамыш нигунам шынден огыл, мый прозаик улам манын.
2019 ийыште писательын «Тиде ушдымо тӱняште» романже посна книга дене савыкталт лекте. Тудым лудаш тӱҥалмеке, пытарымеш мый вес пашам ыштенат шым керт. Манмыла, шӱлышым налде лудым. Тыгайже пытартыш жапыште шагал годым лиеда. Тудо шке произведенийлаштыже, эн ончычак, мыланна, марий-влаклан, сайын палыме темым тарватен. Кокымшо, мый гын авторым моткоч сай психолог манам ыле. Кажне геройжын мом шонымыжым, мом шижмыжым тунар ӱшандарышын ончыктен моштен, тидлан ӧраш веле кодеш. Писательын творчествыжым шымлыше литературовед-влак ончыкыжо тидым келгын лончылен каласат, векат. Произведенийжылан нимогай аклыме шомак уке манын, М.Илибаева икана веле огыл ойлен. Такше, тудын возымыжлан веле огыл, таче кечылан весе-влакын творчествыштымат лончылымо пашат уке, манаш лиеш.
Кугу произведенийже коклаште ныл книга гыч шогышо «Кугу тӱня – шыгыр тӱня» романжым палемден кодыман. «Айдемын ош тӱняш молан толмыж нерген йодыш роман мучко йошкар шӱртӧ семын шуйна. Тиде шӱртӧ кажне геройын пӱрымашыж гоч эрта… Романыште пел курым утла жапысе тӱрлӧ саманын сынжым, кажне саманыште власть кучемысе оза-влакын тыглай еҥын илышыштыже сай-уда палым кодымыштым ужына»,- возымо книгалан кӱчык аннотацийыште. Кӧ лудын гын, тиде моткоч кумда философиян роман манме акым пеҥгыдемда. Писатель ушем ты произведенийым сылнымут аланыште Марий Элын Кугыжаныш премийже дене палемдаш темлен ыле. Но … Тудо ийын сылнымут йӧршешат премий дене ыш палемдалт. Тиде авторлан веле огыл, литературым аклыше шуко моло еҥланат кочо шарнымашым кодыш.
Мария Каликаевна шкенжым ласкан кучен, шке шонымашыжым раш да тура каласаш лӱдын огыл. Тидым газетыште савыктыме тӱрлӧ материал гочат ужынна. Ончыч тудо «Кугарня» газетыште ыштыш. Тунам мер-политик илыш дене кылдалтше темылан возен. Возен пӱсын. Тидыже чыла еҥланак келшен огыл дыр. Вара тудо «Марий Эл» газетыш кусныш, сылнымут пӧлкаште ышташ тӱҥале. Тудын деч ончыч ты отделыште еҥ-влак чӱчкыдын вашталтыныт. Тӱҥ редакторын алмаштышыже, ты отделын пашажлан вуйын шогышо семын мый тунам нелылыкым шижынам. Вет сылнымутлан марий йылме дене лекше тӱҥ газет эреак ик эн кугу верым ойырен. Прозо але почеламут дене возымо произведений деч посна ик номерат лектын огыл да кызытат огеш лек. Газет кеч-могай жапыштат возышо у тукымым куштышо апшаткудо гай лийын. М.Илибаеван толмекыже, мыламат куштылгырак лие. Вет тудо ответственный айдеме, изинек пашам лийжак манын ыштен тунемын.
Тиде жапыште Мария Каликаевнам айдеме семын сайынрак палаш тӱҥальым манашат лиеш, шонем. Пелашем колымеке, тудо ик кечын моткоч вучыдымо полышым темлыш. «Светлана,- мане,- садыштет пӧръеҥ сомыл ышташ кӱлеш гын, ӱж, мый уло кумылын мием». Ӱдырамаш, ман. А пӧръеҥ паша тудлан, чынжымак, лишыл лийын. Ме палена, тудо школ деч вара строитель специальностьым налын. Моло ӱдыр-влак семын штукатур але малярыным огыл, а каменщикыным. Тыгак пила-товарымат кучен моштен. Икана ойла: «Ялыш мийышым, печым печен кодышым». А теве ола воктене улшо сад участкыштыже бытовкым да шонданым чылт шкетын ыштен. Участкым тудо пушеҥге дене кушкын пытышым налын. Кӱчык жапыште чыла сайын эрыктен шынден. Налме ден ужалыме коклаште ойыртем оксаж дене книгам лукташ ондакак палемден. Вара тугеат ойлыш: «Сосудемат сайжак огытыл. Трук колен колтем гын, родо-тукымемлан наследство шотышто куржталаш уто паша веле лиеш». Адакше, тӱшкагудысо пӧлемжым ужален, ола воктен ялыште изирак пӧртым налаш шонымашыже улмо нергенат мутым лукто. А сад участкыжым мый нальым. Тӱҥалтыш жапыште тудо пакчашке кошто, мылам савам мойн шынден пуыш. Коктын шоптырвондым шындылна. Тыгай годым айдемын кӧргӧ чонжо утларак почылтешыс. Маша такше шкеж нерген шагал ойлен. Ала-кушто мут гыч мут лектын гын, тудын илышыж гыч иктаж-могай сӱрет почылт кертын. Тыге икана Чавайн бульварыште студент годсо йолташ ӱдыржӧ дене когыньыштым вашлийым да тудын гоч Машан аккордеоным шоктымыж, сайын сӱретлымыж нерген пален нальым.
А шке семынем эше икте нерген шоненам: Мария еш дене нигунам илен огыл, а кузе сайын ончыкта возымаштыже вате-марий, ӱдырамаш ден пӧръеҥ кокласе кылым. А молан марлан лектын огыл?.. Икана тыгай темылан шомак лекмек, тудо тыгай илыш историйым шарналтыш. Изиракше годым ялыште кугурак-влак мыскара шот дене «Теве Машам (рвезе лӱмжым ом шарне)… марлан пуэна» малдалыныт. Ӱдыр, мутат уке, тыгай годым вожылеш. А икана тыге ойлымылан, чот шокшештын, «Мый нигунам марлан ом кай!» манын ойлен колтен. Шомакын вийже! Мый гын тыге гына каласем.
Тудым палыше кажне еҥын Маша, Мария Илибаева нерген – шке шарнымашыже. Но тиде мастар марий писатель, кугу кӧргӧ виян ӱдырамаш манме дене чыланат келшат. Изи пӧлемыштыже кермыч дене ешартыш пырдыжым оптен, коридор гыч толшо йӱкым мыняр-гынат шагалемден кертын гын, ик еҥ деч вес еҥ деке куснен кертше чер деч тыгай йӧн арален кертын огыл. Марий Элын калык писательже кугыжаныш деч але вара кеч ик пӧлеман пачерымат сулен огыл ыле? А тудын уке лиймыж дене марий сылнымут аланна мыняр-гынат шапалгыш, тушто пеледше пеледыш саскам пуэн шуктыде лывыжген кошкыш.
… А мылам туге чучеш: теве омса почылтешат, театрысе паша пӧлемышкем Мария Каликаевна кышт гына пурен шогалеш да ойла: «Мый тольым…»
Светлана БЕЛКОВА
