Геннадий Сабанцев
Россий Федерацийын сулло художникше Иван Ямбердовлан 16 сентябрьыште 70 ий теме
Кӱчыкын
Ямбердов Иван Михайлович Юлсер (Волжский) кундемысе Корамас вел Чодраялыште шочын. 1971 ийыште Йошкар-Оласе 1-ше номеран музыкально-художественный интернат-школым, 1975 ийыште художественный училищым, 1981 ийыште Москосо В.И.Суриков лӱмеш кугыжаныш художественный институтым (СССР Художество академийын член-корреспондентше, Кугыжаныш Третьяковский галерейын директоржо Юрий Королёвын мастерскойжым) тунем лектын.
1983 ийыште РСФСР Художественный фондын Марий мастерскойжын пашаеҥжылан ышташ тӱҥалын, тиде ийынак СССР Художник ушемыш пурен. 1996 ий гыч – эрыкан художник. 2000–2001 ийлаште Россий Художник ушемын Марий регионысо пӧлкажым вуйлатен.
1976 ий гыч тӱрлӧ кӱкшытан выставкылаште сӱретлыме пашажым ончыкта. Радынаже-влак Марий Эл ден Российыште веле огыл, тыгак ятыр йот элласе музей ден посна еҥ-влакын погымаштышт аралалтыт.
Марий ССР искусствын сулло деятельже (1991), Россий Федерацийын сулло художникше (2004), Марий Элын калык художникше (2020), Марий Элын А.В.Григорьев лӱмеш Кугыжаныш премийжын (1993), Российын «Руш галерей – XXI курым» национальный премийын лауреатше (2015).
Иван Михайлович дене мотор июль кечын тудын мастаргудыштыжо вашлийна. Капка ончылныжак вучен шога ыле. Кудывечыш ӱжын пуртыш да: «Пӧртыш эше шуына, теве эҥыжым коч», – мане. Кумда, йоҥгыдо алан ужарген пеледалтын. Эҥыжвондылаште емыж шӱдыр пырчыла чеверген кеча, шӱвылвӱдетат толеш. «Иван Михайлович, – ойлем, – тыште йыраҥ-шамычымат ыштен кертатыс». – «Ондак пареҥгымат шынденам, но икана чыла кӱнчен каенытат, тулеч вара шындымашем уке…» – вашештыш марий ялыште шочын-кушшо, изинек паша дене кылдалтше, кызыт лӱмлӧ сӱретче.
А кӧлан мастаргудыштыжо лияш пиал логалын гын, тудо пала: Йошкар-Олан ожнысо кок пачашан тошто МТС клубшо художникын ӧрыктарыше тоштерышкыже савырнен. Тыште, манмыла, нигунам уждыметым ужат – ожнысо тӱрлӧ арвер, кагаз, документ, сӱрет-влак – ала-можат! – тич аралалтыт. Чылажат шке кидше дене погымо, шке илышыж дене кылдалтше.
Иван Ямбердов нерген – ончычсо лӱмгечыже-влак вашешат, тыглаят – шуко возымо, «Марий Эл» газетым лудшо-влаклан сандене мом эше каласен сеҥем манын, шонкалышым. Вашлийын мутланыме (утларакше колышт шинчыме) деч вара художникын шке каласкалымыжым – монологшым – чумыраш лийым. Тыште тудо тӱрлӧ жапысе илыш йыжыҥжым шарналта. Мучаште тыге палемдыш: «Усталык ӱмырыштем пеш шуко радынам возенам. Но ик шижмаш мыйым нигунам ок кодо, пуйто ӱмырем мучко ик радынамак сӱретлем – тӱҥалынам да нигузе мучашлен ом шукто…»
Художникым чапле лӱмгечыж дене шокшын саламлен, ме манына: пагалыме Иван Михайлович, тек тиде сӱретым возымо пашат кужун-кужун шуйна. Тидлан ме тылат пеҥгыде тазалыкым тыланена!
«Кок еҥ олмеш илем…»
– Ош тӱняш толмо жапемын ик оҥайже уло. Ала оҥайжат манаш ок лий… Икманаш, мыйын авам ден кокам – Ямбердэ кугызан акак-шӱжарак уныкашт – ик кечыште азам ыштеныт: авамже – мыйым, чӱчакамже – ӱдырым, тудлан Римма лӱмым пуэныт. А марий калыкын эскерымыж почеш, маныт, акак-шӱжаракын йочашт ик кечыште шочыт гын, иктыжын ош тӱнясе ӱмыржӧ кужу ок лий. Тачана кокайже каласен: «Мемнанжак илыже ыле…». Но авам ешарен: «Коктынат илышт! Мемнан да тендан манын, ойыркалышаш уке…» Тӱҥалтыш йоча жапыштем мый тазалык шот дене начаррак лийынам, но илен лектынам. Римма шӱжарем, изи аза, илыш дене чеверласен, сандене мый тугодсек кок еҥ олмеш илем…
Эше оҥайже: мылам изиэм годым тидын нерген нигӧ ойлен огыл. Авам манын: кошташ, мутланаш тӱҥалмекем, шкеак ала-кузе йодынам: «А кушто мыйын шӱжарем? Мыйын эше йыгыр шӱжарем лийшаш…» Авам ӧрын…
Школыш каяш жап лишемаш тӱҥалын. Мыят йоча-влак дене пырля кеҥежым парт налаш миенам. Тудым ойыренат шинчынам. Но тиде ийын школыш каяш латкуд кечылан вараш кодынам улмаш – 16 сентябрьыште шочшет. Чодыраялыш роддомышто ыштыше авам дек шортын куржынам. «Нимат огыл, – манын авамже, – вес ийын ушым утларак поген кает… А мый кызыт гына Кабаксола гыч ӱдырамашын йыгыр азажым, кок ӱдырым, ош тӱняш вашлийым…» Адакат оҥай: ик ӱдыржӧ, илен-толын, мыйын ӱмыр пелашем лиеш. Ынде нылле ий утла мужырлалт илена. Кок ӱдырым ончен куштенна. Вес оҥай (ой, тыгай оҥайжым, илышем дене кылдалтшым, ойлен от пытаре!): Таня ден Катя ӱдырем-влак ик кечыште – 20 сентябрьыште – шочыныт, идалык кокласе ойыртемышт гына кок ий.
Молан тидым ойлышым? Илышыште кеч-кӧланат ала-могай знак пуалтеш, умылен да ужын гына моштыман, тунам палыдымет почылтеш. Мый эре ойлем: лудаш тунемза шола гыч пурлашке гына огыл, а пурла гыч шолашкат, кӱшыч ӱлыкат, ӱлыч кӱшкат… Шижыда: ырес лектеш. Ме кажныже тиде ыресым (пӱралтше нумалтышнам) наҥгаена. Ончо теве: айдемын кок шинча, кок пылыш, кок кид-йол, ик кидыште вич парня, весыште визыт… Адакше – пӧръеҥ ден ӱдырамаш, марий манмыла: узак-авак… Молан Юмо тыге мужырын-мужырын ыштен? А чылажат тӧр лийже манын: ончаш – ужаш, колышташ – колын мошташ, каяш – толаш… Шке от пу гын, мӧҥгешат от нал…
Мый 1955 ийыште шочынам. Тыштат мужыр уло: 19 да 55, кажне мужыржо 10-ым ышта – кок лу лиеш. Кок 10 пырляже – 20. Теве 20 сентябрет толынат лекте! Чылажат шке денем кылдалтын. Да кажне айдемынат тыгак…
«Лывыр» ден «Лувр»
1997 ийыште Францийыш, Луврысо музейыш, мийышым. «Лувр» манам да «Лывыр» марий мут вигак ушышкем толеш. Кугезе кочамлан пошкудыжо-влак тыгай лӱмедышым пуэныт. Тудо улан лийын, кевытым кучен, Озаҥ гыч Корамасыш вич-куд имне дене сатум кондеден. Раскулачитленыт… Пӧртшым шупшын налыныт. Йӧра эше эргыже, чочоем, мончашке посна илаш лектын кодын. Вара сар гыч сусырген толын. 1957 ийыште колен.
А «Лывыр» лӱмедышыже кушеч? Пасушто жнейке дене уржам тӱредын. Вате-шамыч почешыже кылтам пидыныт. Ярненыт. Кочамлан ойлат: «Тынар чот ит тӱред, почешет она шукто; каналте, изиш лывырге…» Ямбердын эргыже Йыван кылта воктек каналташ возын, нералтен, кынелын да каласен: «Теве ынде лывыр лие!..» Пошкудо-влаклан мут оҥайын чучын, да кочам Лывыр Йыван лийын шинчын…
Институтышто тунеммем годым вес элласе музейла гыч, тыгак Лувр гычат, кондымо выставкым пеш шуко онченам. Третьяковко галерейжым ойлыманат огыл – арняш кок-кум гана миеденам. Уло тӱнямбал шедеврым паленам. Художник лийнет гын, радынам аклен моштынет гын, оригиналым ужаш кӱлеш. Репродукцийым ончен, нигунам художник от лий. Тыглай еҥ нергенат тыгак шонем. Тудо, мутлан, рушла школышто лудмо «Родная речь» книгаште Иван Шишкинын «Кум маска» сӱретшын изи репродукцийжым веле ӱмырыштыжӧ ужын, Третьяковкышто ик ганат лийын огыл. Кузе тудо радынам умылен, умылтарен кертеш? Шонымыжо почеш, пуйто чыла умыла. Уке шол! Мый оригинал-влакым ужаш, тунемаш лӱмын Москош каенам.
5 ыраш окса гыч – медаль
Москошкат корнем тӧр лийын огыл. Йошкар-Оласе музыкально-художественный интернат-школын 5-ше классышкыже авам ынеж колто ыле. Ачам уке, 1961 ийыште ӱмыр лугыч лийын. Авам ныл йоча дене кодын. «Интернатыш ом пу, шке йочамым шке ончен куштем!» – ойлен тудо. А мыйын тунемаш кайымем, художник лиймем шуэш. Кандашымше классыште тунемше изам вара ужатен намиен. Да шкетемым веле огыл, ик школ гыч визытын каен улына, тунемашыже кумытын пурышна.
Тура ойлем: койышемже шпана гайрак лийын. Вет ача деч посна Маугли семын кушкынам. Кӱлеш гын, вик «мурыктен» пуэн кертынам. Да эртак спорт пелен лийынам. Футболла модаш чот йӧратенам. Кӱкшытыш тӧрштылынам, 185 метрым налынам. Волжский районышто икана Пеледыш пайремыште кужытыш тӧрштымаште тренировко деч посна 6 метрат 10 сантиметрыш тӧрштенам.
Республикыштат чемпион лийынам. Теве медаль-влакем кечат (пырдыж гыч налын ончыкта. – Г.С.). Мый футболист лийнем ыле. Интернат школ деч вара, художественный училищыш тунемаш пурымекем, «Дружба» командын ямдылалтме группышкыжо коштынам. Вигак нальыч. Но вара шонем: спорт пелен ӱмыр мучко лийын ом сеҥе. Капемат кӱкшӧ огыл. Варарак кушкын каенам, 172 сантиметр погынен. Но тидат кугу огыл. Спорт йыжыҥ илышыштем эре йыгыре каен. Институтышто комсомол комитетыште спорт секторлан вуйын шогенам. Тунем лекшаш лишан тӱнямбал сборный ден СССР сборныйын матчыштым эртаренам. Тӱнямбал командышкыже вес элла гыч улшо студент-влак чумыргеныт, СССР сборныйыш – кугу элнан тӱрлӧ республиклаж гыч. Теве тугодсо эн шерге медалем (адак ончыкта. – Г.С.). Вич ыраш окса гыч шке ыштыктенам. Кок теҥгем 5 ыраш-шамычлан вашталтенам – кормыж тич погынен. Цифран могыржым ягылтарен пуэныт, «СССР» возыман да гербан могыржо кодын. Рожым шӱткаленам. Ужар тӱсан эн шулдакан тасмам нальым да окса рожыш кылдыштым. Теве медаль! Йот эл йолташ-влаклан матч деч вара чыла пуэден пытарышым.
Нелылыкше пеленак коштын…
А Луврыш, Парижышке, корнем тыге лекте. Кайымемже, ой, чот шуэш! Тыште адакат ойлынем: кеч-мом тӱҥалашат эн ончычак пеш кугу кумыл лийшаш. Кугурак ийготан художник йолташем Зосим Фёдорович Лаврентьев деч йодам: «Луврыш кайымет шуэш?» – «Шуэш», – манеш. «Мый, – манам, – тыйым тергем: чот кайынет але чот ынет кай, ала яра шомакым веле ойлет…» Зосим Фёдорович дене кугу йолташ улына ыле. Адакат тыге пӱрен: тудо илыш гыч мыйын 65 ияшем кечын каен колтыш. Но йыҥгыртен шуктыш: «Иван!.. – кычкыра телефоныш. – Шинчен лий: мый тыйын пеленет улам! Тидым шинче!»
Лувр нерген ынде умбакыже колышт. Мылам Оренбург гыч институтышто пырля тунемме йолташем, Россий Художник ушемын областьысе отделенийжым вуйлатыше Санька Масловский йыҥгырта: «Иван, Парижыш кайынет?» – йодеш. «Конешне, кайынем!» – манам. «Тугеже ямдылалт, – ойла, – да ик тӱжем долларет лийже. Каена, – манеш, – православный черке линий дене. Кок пачашан автобусым пуат. Ик тылзе тушто лийына». – «Мылам эше ик вер кӱлеш», – ойлем. «Тылат лиеш», – вашешта Масловский. Зосим Фёдорович дек мийышым да манам: «Погыно Парижышке! 1000 долларым, йотэл паспортым ямдыле…» – «О-ой, кушеч мыйын тыгай окса?», – ойла кугурак йолташем. Ончет гын, тунамсе курс дене чот шергыжат огыл. «Мый, – манам, – пӧртым чоҥем, роскотем уло, но садикте Парижыш кайынем. Сай йӧн лектын. Тыйжат каяш кӧненат ыльыс…» Уке, ыш кай. «Кеч-моланат пеш кугу кумыл лийшаш» манмет тышеч коеш…
Тыге Луврыш каяш Санька Масловский полшыш. Вет куд ий пырля ик группышто тунемын улына. Институтлан визытын отличник лийынна. Сӱанышкемат ялыш толын, свидетелем лийын. Отличник шотышто – теве адак документ уло, шойышташ ок пу. «Удостоверение. Фестиваль московских студентов, отличников учёбы. 27 апреля 1979 г.». Визымше курсышто тунемынна. СССР Колонный залыште шинченна. Выступатлыше-влакым сӱретлыльым. Теве, ужат – маршал Баграмян. Мемнан ончылно ойлыш, мый сӱретлен шинчышым.
Теве эше документ. 1975 ий годсо. Луд: «Ректору Московского государственного художественного института имени Сурикова. Направляется на учёбу на факультет живописи… Подпись: министр культуры Марийской АССР А.Зенкин…» Направленийже кӧлан? Мылам огыл шол, Лазарь Оськинлан пуэныт. А кидышкем кузе логалын? Москошто Лазарьын кидыште ужынам да ялт ӧрынам: кузе тудлан пуэныт, а мылам ышт пу? Но направлений денат Оськин тудо ийын пурен ыш сеҥе. Мӧҥгӧ тарванымыж деч ончыч тиде кагазым туддеч йодын кодышым. Тушто министерствын телефонжо уло, сандене налынам. Министерствыш вара Моско гыч йыҥгыртенам, мыламат направленийым колташ йодынам. Тидлан ушем ситен. А корныш тарваныме деч ончыч направленийым пуэн огытыл – тиде икте. Весыже – училищыште методфонд гыч пеленем пашам-влакым пуэн огыт колто. А сӱрет деч посна экзаменыш огыт пурто. Училище директор ок пу: тиде ынде мемнан, манеш, наҥгаетат, ала йомдарет. Пыкше пуыш. Залог шотеш комсомол билетем коденам. Тудо директорак дипломышкем печатьым шынден огыл. Кум-ныл кече почешыже коштым, иже печатьым шындыш…
Институт деч вара республикысе Художественный фондышто пашам ыштен шуктышым. Армийыш тушеч кайышым. Пӧртылмекем, вес директор ыле – Кашкин Лирий Васильевич. Уэш пашаш шогалаш туддек йодын пурышым. Ок нал. «Мый тыйым ом пале да палашат ом шоно», – манеш. Мом ышташ? Москош кудальым, институтысо туныктышем, Третьяковко галерейын директоржо Юрий Константинович Королёв дек миен пурышым. Тыге-тыге, манам, мыйым пашаш огыт нал. Тудо ӧрын: «Тыйым, Суриков лӱмеш институтым пытарыше художникым, пашаш огыт нал? Кӧм вара тушто, Йошкар-Олаште, налытше?» Россий Художественный фонд директор Винокуровлан йыҥгыртыш да мыйым туддек колтыш. Винокуров ончылнемак республикысе Художественный фонд директор Кашкинет дек пӱтырале… Тыге гына пашаш пурен сеҥышым.
Тулеч вара ятыр жап эртен ыле. Лирий Васильевичым ала-могай юмыжо мый декем тиде мастаргудышкем конден. Лачак 70 ий тудлан темын улмаш. Саламлышым, холодильникем гыч кленчам луктым, тумо чукырем ыле, тушко темалтышым да маньым: «Йӱ! А шарнет, тунам кузе мыйым мыскылышыч? Туддеч вара тый мылам Кашкин огыл, а Какашкин улыт ыле. Но таче кече гыч уэш Кашкин улат!..» Тыге сӧрасышна.
Моско институтышкат иканаште налын огытыл, кеч баллемжат ситышын лийын. Тунемаш пурышо-влак спискым ончем: уке улам. Адакат йодыш: мом ышташ? Ӱмбалнем – кеҥеж тувыр да тошто пинчак. Кочкашат оксам уке гаяк. Куд теҥгем мӧҥгеш Йошкар-Олаш каяш шотлен коденам. Адакат ушем ситен: Россий культур министерствыш кайышым. Ӱлнӧ милиционер ок пурто, чиемем ужеш: пеш сайжак огыл. Тудо ала-кузе ӧрдыжкӧ лие, да мый уло кертмын кокымшо пачашыш куржын кӱзышым. Ильина фамилиян ӱдырамаш мыйым приниматлыш. Апелляцийым кузе да кушко возаш умылтарыш. Иже Суриков лӱмеш художественный институтын студентше лийым. Тушто вара увер шарлен: «Какой-то «бурят» протаранил институт»… Мыйым «бурят» маныныт. Марийым огыт пале, бурятым палат. Тыге мый тунам институтым «пробурил»…
Илышыште чынже денак случайный манмет уке. Чылажат шке законжо почеш шукталтеш. Мыйым кырат гын, мый пеҥгыдемам, воштылам веле. Калыкыште ойлатыс: шандалыште кӱртньым кунар таптет, тунар тудо шуаралтеш…
Аван йӱкшӧ утарен…
Ынде Лувретымак ойлем. Парижыш каяш лекме деч ончыч кеҥежымсе ош туфльым налынам ыле. Шоналтенат омыл: ош тапычке дене вет пытартыш корныш ужатат… Луврыш институтышто пырля тунемме эше вес йолташем – Коля Коротков – мийыш. Парижыште иквереш илышна, тӱрлӧ вере ончен коштна. Луврышто мылам эн чот испан хуожник Эль-Грекон «Христосым ыресеш пудалымаш» («Распятие Христа») радынаже, голланд художник Рембрандтын портретше-влак, голландецак Ян Вермеер Делфтский ден итальян мастар Паоло Веронезен пашашт чот келшышт. Пеш куатле улыт, ӱмырешлан шарнаш кодыныт.
Париж гыч кайышаш лишан эше ик оҥай вашлиймаш лие. Санька Масловский ойла: пырля толшо йолташемын, Оренбург олан тӱҥ архитекторжын, таче юбилейже – витле ийым тема, кастене ӱстелым погаш гын, сай ыле, манеш… Мыйже: погена, манам. Вара Коля Коротковлан ойлем: айда таче кастене Монмартр чоҥгаш каена, сӱретлена, ала оксам изиш ыштен кертына. Кайышна Монмартр кӱкшакашкет. А тушто калык каналтен коштеш, йырым йыр йӱк-йӱан, гитар почеш муро сем йоҥга. Тыштак художник-влак сӱретлен шинчылтыт. Мыят ик кӱ моклака ӱмбалан верланышым, ончыкем папкым пыштышым. Умбалнырак пондашан ик пӧръеҥ тыгак сӱретлен шинча. Мыйым ужын да пешак шӧрын онча: кӧ тиде йоддегече толын шинчын, маннеже докан. А Монмартрыште художник-влак шукын шинчылтыт, оксам ышташ толыныт, кажнын шке верже уло, манаш лиеш. Пондашан художникын чурийже палымыла коеш. Шарналтышым! «Тый 1975 ийыште Суриков лӱмеш институтыш пураш тӧчен отыл? Лӱмет Эдвард вет?» – йодам. Садетат мыйым ынде тӱсленрак онча. «А тый – Иван? Тунам тый вет окна янакыш шогал сӱретлышыч?» – манеш. «Конешне, мый!» – вашештем. Тиде Эдвардын Ренат лӱман шольыж дене пырля тунемынна, футболла модаш коштынна. «О-о, Иван, каена мый декем! – манеш. – Парижыш чӱчкыдын толам, пӧлемым айлем. А илемже Москваште, тушто кум пӧлеман пачерем уло». – «Тый декет каяш жапна уке, – ойлем. – Таче ик йолташын юбилейжым палемдыман». – «Тугеже тендам ужатем», – манеш. Таксиш шындыш, да ме кудална. Корнышто кевытыш пурыш, шке оксаж дене пурлаш-подылаш наледыш, мыланна кучыктыш…
Илыме пӧлемышкына толна. Йокмам ӱстембак ястарышна. Санька Масловский ден йолташыже толын пуреныт да ялт ӧрыныт: «Кушеч тиде? Кушто оксам муында?»…
Эрлашыжым Париж дене чеверласыман. Мый ала-кузе ош туфлемым монденам, илыме вер гыч тапычке денак лектын каенам. Йӱдым автобусна Прагыш кудал пурыш. Коля дене кокымшо пачашыште шинчена. Ӱлнӧ юарлат, гитарым перкалат. Вара шыпланышт. Чылан нералтеныт. Мыйынат шинчам петырналтеш. Но нералтен шинчымем годым кенета пылышемлан авамын йӱкшӧ шоктыш: «Эргым, ит мале, кынел!..» Мый чурк лийын шинчым. Ожно лийше ушышкем тольо. Тунам ме ик кастене шӱжарем дене, имньым кычкен, ял деч мӱндыр чодыра лукыш, авамын мӱкшотарышкыже, шудылан миенна. Авам мылам ойлен колтен ыле: шудым кондымет годым ула ӱмбалне мален ит колто; шижде кумыкталт возын кертыда… Прагыште тудын йӱкшӧ мылам шоктен. Автобуснан шофёржо шкежат нералтен колтен ала-мо. А мый кенета ужам: ваштарешна трамвай толеш, икмыняр тат гыч толын тӱка. Мый покшелне коштмо корныш кынел шогальымат, уло кӧргӧ вием дене пуйто рульым пӱтырем, автобусым ӧрдыжыш кораҥдынем. Тудо чынже денак трамвай корно гыч тура савырныш да кумыкталташ шушо гай чот тайныш. Ынде автобус пырдыжым мӧҥгеш шӱкем, автобусым уэш орава ӱмбак шындынем. Шинче вет! Ӱшанет – уке, но тиде тыгак лийын. Тунам авамын йӱкшӧ ок шокто гын, мо дене пыта ыле, каласен ом керт. Вара, мӧҥгӧ толмекем, пелашем эше ойла: ик йӱдым изирак ӱдырна Катя чот гына «Ачай!» манын кычкырал помыжалте, манеш. Мый шотлен луктым: тиде лачак трамвайын автобусна ӱмбак керылтшаш татыште лийын…
Кӧ тугай марий художник?
Мый тӱҥалтыш гычак марий художник лияш шоненам. А кӧ тугай марий художник? Марий шочынат, сӱретлен моштет да марий художник лият мо? Уке шол. Калык философийым, калыкын чон кӧргӧ ойыртемжым от пале, от умыло гын, национальный художник лийын от керт…
Институтышто киргиз йолташем ыле – Эркин Омурбаев. Общежитийыште ик пӧлемыште иленна. Мый денем ялыште кум гана лийын. 1979 ийыште авам колыш, тудым ужатымашкат тольо. Но вара шкенжын ӱмыржӧ трагически кӱрылтӧ, тунем пытарен ыш шукто. Эркин студентше годымак киргиз калыкын национальный художникше лийын шуын ыле. Сӱретшым ончен, тудлан тидым эре ойленам. Эркинын ачаже, Сагындык Омурбаев, – Киргизийын калык писательже, Чингиз Айтматовын йолташыже лийын. Эргыжат пеш уста киргиз художник лийшаш ыле. Колымекше, мый тудын чыла пашажым – институтышто улшо, моло-влаклан пӧлеклылме сӱретше-влакым – погенам да мӧҥгышкыжӧ колтенам. Но ончычшо «Смена» фотоаппаратем дене чылажымат сниматленам, картычкым ыштенам. Варажым пеш кӱлеш лийын. 2016 ийыште Эркинлан кудло ий темме вашеш картычке-влакым цифраҥденам, изи альбомым вич экземплярым савыктен луктынам. Йолташемын юбилейжылан лӱмын Бишкекыш каенам, альбомым тусо художник-влаклан кучыктенам. Нуно Эркинын ожно мыйын колтымо сӱретше-влак дене выставкым ыштеныт. «Теве, – манам, – выставкыдан каталогшо!» Киргиз художник-влак ӧрыныт: «Кушеч тиде, кунам ыштен шуктенат?» – йодыт. «Эше 1979 ийыштак…» – вашештем… (Иван Михайлович тыште йӱкынак шортын колтыш… – Г.С.) Уна, шортарышычат мыйым…
Эркин дене кузе палыме лийыннаже? Институтыш тунемаш пурымо годым пашам палдарымаште ик сӱретым ужынам: шокшо пустыньышто верблюд кая, верблюд ӱмбалне кок йоча шинча. Ончем да тыге чучеш, пуйто шкежат пустыньышто пырля ошкылам… Воктенем рвезе шога. Тудлан ойлем: «Тиде сӱретым сӱретлыше тунемаш пурен кертше ыле. Туддене кутыркалаш сай, шонем…» – «Тиде мыйын пашам, – манеш рвезе. – А мылам теле нерген ик сӱрет пеш келшыш», – ойла. Тидыже мыйын пашам лийын. Тыге лекте: шокшо киргиз пустынь ден йӱштӧ марий теле вашлийыныт… Эркин гай еҥ, художник мылам вара ӱмырем мучко ситен огыл… Эркин – эр кӱын, эр каен…
Ынде шымле ийышкат шуым. Шомакшым адак колышт, мом ойла: шымле, манеш… Шымлаш кӱшта. Мый эре шымлем: йырым-йырем улшо илышым, калыкемын кӧргӧ чонжым. Леонардо да Винчин ойжым эре ушыштем кучем: «Где дух правит рукой художника, там рождается искусство» – «Кушто художникын кидшым кӧргӧ чон вӱда, тушто сылнылык илана».
Айдеме ӱмырыштыжӧ мом шуктышаш нерген калык ойым чылан палена: пӧртым чоҥышаш, икшывым куштышаш, мурыжым кодышаш, маныт… Пӧртым иктым веле огыл чоҥенам, мастерскоем уло, ӱдырем-уныкам-шамыч куандарат. Муро манмаште… Мыйын пашам – сӱретлымаш. Ӱмырем мучко ик сӱретымак пуйто сӱретлем. Мо нерген тиде – шаҥгак умылтарышым. Витле утла ийыште ыштыме тӱҥ паша-влакемын репродукцийыштым иктыш чумырен, тений Марий книга савыктыш «Родная земля» лӱман альбом-книгамым лукто. Туддене мый кеҥеж тӱҥалтыште Москошто, Йошкар площадьысе книга пайремыште палдарышым. Ӱдырем марий семым шоктыш, мый кушталтенат нальым. Иктаж-кӧ эше тыге ыштен кертше. А мый тидым ыштенам!
Снимкыште: Кок йолташ: Иван Ямбердов ден Зосим Лаврентьев. Фотом Иван Ямбердовын архивше гыч налме.
