КУЛЬТУР ДА ИСКУССТВО МАРИЙ ТӰНЯ

Шинчымаш кугорнышто: Ӱчашымаште чын шочеш

Марий возыктышым вияҥдаш мо кӱлеш: марий чон, шке калыкым, пошкудо калыкым йӧратымаш, йылме шижмаш… Марий йылмына газетлаште, телевиденийыште, тӱвыраште лиеш гын, тудо ок йом, умбакыжат илаш тӱҥалеш. Глобализаций жапыште йылмышкына у мут ятырак пура, санденак тудын яндарлыкшым арален кодаш тыршыман. Тидланже у мутлам шӱре гоч колтыман. Тыгай шонымашым каласен эртыше арняште МарНИИЯЛИ-ште Марий тиште кечылан пӧлеклалтше «Марий йылмыште мут ышталтме йодыш» «йыргешке ӱстелым» почмо годым институт директорын алмаштышыже, филологий науко кандидат Л.Григорьева. 

Погынышо-влакым Марий Элын тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын пашажым жаплан шуктышо Г.Ширяева, Оньыжа Э.Александров саламленыт.

МарНИИЯЛИ-н марий йылме пӧлкажым вуйлатыше, филологий науко кандидат Олег Сергеев «Марий йылмыште шуэн вашлиялтше да мондалтше мут-влак» темым почын пуэн.

Тудын эскерымыж почеш, южо мут йӧршеш мондалтеш але шуэн вашлиялтеш, тыгак йылмышке у мутат пура. Шукыж годым нуно кӱсынлалтыт, а вет мутым марлаҥдаш лиеш. Тыгодым вес йылме гыч налмым шке йылмылан келыштарымаште тӱргоч каяш тыршыман огыл, уке гын тиде лудмо годым чаракым ыштен кертеш.

Тошто, шуэн вашлиялтше мут-влакын значенийыштым вашталтен але вияш значений денат тачысе илышыш пурташ лиеш. Нунылан у шӱлышым пуэна гын, йылмына пойдаралтеш веле. Тидлан кугу полышым СМИ, школ пуэн кертыт.
Марий йылме пӧлкан кугурак шанче пашаеҥже, филологий науко кандидат С.Сибатрова «Марий Эл» ден «Кугарня» газетлаште у мут-влакым кучылтмо нерген» докладым ыштен. Чылаже шанчызе 96 лаштыкым шергалын лектын.

Серафима Сергеевна теве мом рашемден. Марий газетын кызытсе йылмыже ончычсо деч чот ойыртемалтеш. Эн чотшо — мутвундо дене. Руш йылме гыч пурышо кӱсынлымӧ мут-влак шуко пурталтыт, тыгак у марий мут-влакат шагал огыл улыт.

Руш йылме гыч кӱсынлымӧ мут-влак шукыжым у илыш лончо дене кылдалтыныт. Тыгак мер илыш, озанлык паша, тӱвыра да сымыктыш, тунеммаш дене кылдалтше мут-влакат газетылаште вашлиялтыт. Чылаже 70 утла у марий шомакым мумо. Нуным кок тӱшкалан шелман: иктыже калыклан мыняр-гынат палыме шомак, весыже — пытартыш ийлаште шочшо мут-влак. Икымше тӱшкаш 50 утла шомак пурен. Нунын возалтмыштым пытартыш орфографий мутерыштат муаш лиеш: книгагудо, чап кагаз, медпашаеҥ, семӱзгар, сулло, сымыктыш, виктем… 1920-1930 ийлаште шочшо шомак-влакат ты тӱшкаш пурталтыныт: тӱвыра, тӧнеж, шанче, кучем, тоштер, коклазе (торговый посредник), унагудо. Пӧртылташ тӧчымӧ мут-влакымат ушештарыме: войзаш, войзалташ, мунло, мунлык. Нине мут-влак эрвелмарий наречий гыч толыныт.

Мутсочетаний негызеш шочшо мут-влак пырля возалтме дене у тӱсым налыныт: рӱдола, йотэл, йочасад, эмлымвер, вашкеполыш, ачалӱм. У муткылдыш-влак руш йылме гыч пелекальке але кальке семын кусарыме негызеш шочыныт: «шокшо линий», калык фронт, верысе самоуправлений, почмо урок, рушарня школ, фермер озанлык, чап грамот, регион кӱкшытан, тулеч моло. Смысл почеш кусарыме муткылдышымат мумо: поро кумылым ончыктышо акций (благотворительный акций).

Серафима Сергеевна пытартыш жапыште шочшо мут-влак калыклан шагал палыме улыт, эсогыл пытартыш орфографий мутерыш пурен огытыл манын ойырен каласен. Пелекальке семын шочшо-влак: видеосаламлымаш, видеокӱвар, видеойӧн, фотоончер, методушем, молат. Тичмаш кальке-шамычат улыт: тоштер-пӧрт, ош-шем фото. Шомакын ыҥжым марла каласымат газет лаштыклаште вашлиялтыт: лӱмгечызе, вӱрчуҥга (тромб), шуктыш (священникын шуктышыжо). У марий мут-влак шукыж годым текстыште руш шомак дене иквереш вашлиялтыт: сулло-заслуженный, сӱретче-художник, книгагудо-библиотеке, тӱвыра-искусство, ончер-выставке.

— Иктешлен каласаш гын, «Марий Эл» ден «Кугарня» газетлаште у мут-влак шагал огыл вашлиялтыт.
Журналист-шамыч марий мутвундым пойдарымаште ик эн ончылно шогат. Нуно у мут-влакым калык коклаш шараш полшат. Санденак газетче-влакым тидлан мокталташ гына кодеш,- палемден Серафима Сибатрова.

Марий йылме пӧлкан кугурак шанче пашаеҥже, филологий науко кандидат Марина Ипакова «Кызытсе марий йылмыште аббревиатур-влак» докладше дене палдарен. Марий йылмыште аббревиатурым ышташ нимогай чарак уке да тачысе кечылан 108 марий аббревиатурым ыштыме манын палемден. Тӱҥалтыште тудын тичмаш лӱмжым ончыкташ гын, варажым скобкышто аббревиатуржым возаш лиеш. Тыге марий аабревиатурлан корно почылтеш, калыкат тудым писынрак умыла да илышыште кучылташ тӱҥалеш.

А Марий кугыжаныш университетын «Марий йылме» рӱдержым вуйлатыше, филологий науко доктор Л.Абукаева аббревиатур шотышто мыланна тыге умылтарыш: «Кугыжаныш паша дене кылдалтше кеч-могай мутымат, тыгак аббревиатурымат вигак шонен луктын, возымашке шыҥдараш огеш лий. Рушлаште тыгай термин уло «полное номенклатурное наименование организации или учреждения». Тиде наименованийже организацийын уставыштыже але вес официальный документлаште аббревиатуржо дене пырля иканаште пеҥгыдемдалтеш. Мутлан, Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Марийский государственный университет» (ФГБОУ ВО «Марийский государственный университет». Тыгак кÿчыкемдыме наименованийже уло – Марийский государственный университет. Официально огыл кучылтмо мут уло – МарГУ. Марий йылмыш кусарыме годым тидым шотыш налман. Организацийын марла возымо аббревиатуржо документлаште уло гын, тудым, мутат уке, кучылтман. Уке гын, угыч ыштыме аббревиатур закон почеш пеҥгыдемдалтшаш. Тидын деч посна документыште аббревиатурым кучылтмо гын, кагазын юридический вийже огеш лий.

Адакшым ик эн неле йодыш: у мутым ыштыме годым йылмын шке ойртемжым шотыш налман. Поснак фонике могырым эскераш кÿлеш. Фонике мутын моторын, ямлын йоҥгымыжым шымла.

Икманаш, у мут пылышымат ынже шуралте, тудын значенийжат илышыште улшо объектым раш ончыктыжо, шонен лукмо шомак йылмын грамматикыжланат келшыже, моло шомакат тиде мутым «куанен вашлийышт». Да калыкат куанен кучылтшо».

Историй науко кандидат Н.Попов марий йылме виянже манын, у мут-влакым шочыктыман, йылме экспедицийым эртарыман манын каласен. Тудын палемдымыж почеш, йылме — илыше организм гай, тудо эре уэмдалтшаш, сандене у шомакла деч лӱдмӧ огеш кӱл. А вашталтышым калык деке эн ончыч журналист-шамыч намиен шуктышаш улыт.

МАФУН-ын ончычсо вуйлатышыже В.Петров, самырык-влакым марла мутланаш тараташ манын, Интернетыш ты теме дене социальный рекламым лукташ темлен.

Мероприятийыш чумыргышо шымлызе, туныктышо, журналист, сылнымут, тӱвыра аланыште тыршыше-влак шке шонымашыштым луктын каласеныт. Эсогыл шкешотан дискуссий лийын, калыкыште ойлымо семын: «Ӱчашымаште чын шочеш». Лач каҥашен, ӱчашен ик ойыш шуаш лиеш.

Л.ШАБДАРОВА.
М.Скобелевын фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий