Кужэҥер районысо ял шотан Токтайбеляк илем кундемыште пытартыш жапыште могай вашталтыш лийын, ончыкылыкшо могай?
Райрӱдӧ лийын кертеш улмаш
Тиде кундемын рӱдӧ илемже, Токтайбеляк села, Йошкар-Ола – Вӱрзым кугорно ӱмбалне верланен. Шке жапыштыже села Кораксола волостьын рӱдыжлан шотлалтын. 1901 ийыште чоҥымо волостной управленийын оралтыже кызыт мартеат аралалт кодын. 1824 ийыште черке нєлталтын, церковноприходской училище, земский школ лийыныт. 1979 ийыште кыдалаш школ омсажым почын. Кужэҥер район ышталтме пагытыште тиде села райрӱдат лийын кертын улмаш. Тыште шымле ныл ий киндым приниматлыме пункт пашам ыштен.
— Калык совет пагытыште тӱҥ шотышто Свердлов лӱмеш колхозышто тыршен, — каласкала ял администраций вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо Т.Каменщикова. – Мый шкежат, Маргосуниверситетыште зооинженер специальностьым налын, направлений почеш тышке пашам ышташ толынам. Вара кумло ик ий ялсоветыште тыршенам. Колхоз эркын-эркын лушкен, лунчырген тольо, собственность формыжо, лӱмжӧ ик гана веле огыл вашталте. Ынде Нина Васильевна Бастракован вуйлатыме фермер озанлык марте иземе. Тиде озанлыкын кокшӱдӧ наре гектар мландыже уло. Пырчым ончен кушта. Тылеч посна предприниматель Равиль Латфуллинын комбо ашныме куатле фермыже уло. Тудым колхозын ушкал комплексше негызеш почмо.
Яра кийыше мланде шагалемеш
Колхозын мландыже шуко лийын, варажым тудо яра кияш тӱҥалын. Южо вереже, мутлан, Рушплак кундемыште, пушеҥге кушкын шогалын, тудым ынде куралаш огеш лий гаяк. Тумньо велне кугу кумдыкым «Тумьюмучаш» ООО арендыш налын, молыжым — «Куженерский» ООО. Тылеч посна предприниматель Р.Латфуллин комбылан пукшышаш пырчым 132 гектареш ончен кушта.
Ты кундемысе калыклан паша вер шотышто тургыжланаш перна. Комбо фермыш коло утла еҥ коштеш, «Акашевский» сурткайык фабрикыште кумло утла еҥ тырша, а пашам ыштен кертшыже ятырлан шукырак. Сандене ешым пукшаш-йӱкташ манын, нылле еҥ Озаҥыш, Москвашке, моло вере коштеш.
— Поселенийышкына латкум ял пура. Тышечын кум ялыштыже, Рушплакыште, Макарпочиҥгаште, Торавлакыште, ик еҥат ок иле, — каласкала Тамара Матвеевна. – Мемнан дене тений январь тӱҥалтышлан шотлымаште 903 еҥ илен. Калык ий еда шагалем толеш. Икшыве шагал шочеш, самырык-влак ӧрдыж кундемлашке илаш каяш тыршат, ялеш кодшыжо-шамычым парня дене шотлаш лиеш. Ме яллашке шуйналтше корным идалык мучко шотышто кучаш тыршена. Телым кажне ялыш корным лум деч эрыкташ предприниматель Вениамин Петухов дене вашкылым ыштыме. Лачак Башкир ялыш, тушто улыжат кок суртышто илат, корем улмылан кӧра чылаж годымак корным шотышто кучен огына керт.
Йӧн уло – пайдалане веле
Ял калыклан шке вӱташте вольыкым ашненат илен лекташ йӧн уло. Туге гынат вольыкым ий еда шагалемда. Мутлан, лу яллан улыжат витле ик ушкал кодын. Уто шӧрым предприниматель-влак погат. Тыге оксам ыштен налаш йӧн уке огыл.
Пытартыш ийлаште ялыште чоҥымо паша ятырлан лушкен. Еҥ-влак ончыч нӧлтымӧ пӧртлаште илат. Шукерте огыл В.Мокеев, С.Бастраков у пєртыш илаш пуреныт. Унурышто кок пєртышто илат гын, иктыжым шукерте огыл гына нӧлтымӧ.
Пӱртӱс газ дене куд ялыште пайдаланат. Шинурышто латшым сурт уло, тушто илыше-влак газ пучым шупшаш документым ямдыленыт, но проект кунам илышыш шыҥдаралт шуэш, кызытеш каласаш неле.
Чолгалык шонымашке шуаш полша
Верысе калык шке кундемжым тӱзатышаш, илышыжым саемдышаш верч тырша, ямдым вучен ок шинче. Налаш, мутлан, Чашкаялым. Тиде ял Токтайбеляк деч вара кугыт шот дене (нылле утла пӧртыштӧ 145 еҥ ила) кокымшо верым айла. Тыште лиймына годым урем дене эртышна да чоным сымыстарыше, куанле сӱретым ужна. Ятыр пӧртым чаплым чоҥен шындыме, южыжо тошто илемжымак тӱрлӧ тӱсан профнастил дене левед шынден, палисадникым моторын сєрастарен, тыге ял у семын волгалтеш. Иктыж деч весыже мотор, сылне.
Шернур кугорно гыч ял марте асфальтым шарыме гын, эше кодшо ий марте урем дене лавыран годым эсогыл ошкылаш неле лийын. ӱмаште ял пайремым эртареныт да республикыштына палыме поэт, тыште шочшо да йоча пагытшым эртарыше Анатолий Мокеев лийын. Тудо ялжылан «Шочмо ялемлан» почеламутым пӧлеклен. Тушечын ик ужашым ончыктена:
«Ял кушкеш: мый ужам теве ятыр пӧртым,
Ош полат-влак шогат кермыч дене волгалт.
Лач урем… Локтылеш аман уло сӱретым …
Тыгай яллан кӱлеш ыле мучко асфальт!
Ӱшанаш лач кодеш: тугай пагыт шуэш дыр –
Тыгсе калык, тыгак ӱдыр-эргыже-влак,
Шочмо ялыш толмек, лавырам огыт нӧштыл,
А эртат урем дене олаште гаяк!»
А таче ынде урем мучко пеҥгыде шартышан корно дене кеч-могай игечыштат туфльо дене ошкылаш лиеш. Тиде чылажат ялын чолга старостыжо А.Ивановлан кӧра лийын. Ялым тӱзатыме шотышто проектым ямдыленыт да верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш ушнаш кутырен келшеныт. Икымше ийын конкурсышто сеҥен огытыл, а теве вес ийынже, ӱмаште, пиал шыргыжалын. Ял калык деч оксам погеныт, тиде пашам старосто виктарен колтен. Ял пайремым эртарымаштат чолгалыкым ончыктен.
Верысе калык эше вес поро пашам шуктен: икмыняр шӱдӧ метр коклаште йоген лекше памашым сєрастарен шынден. Памаш ӱмбаке пурам, пӧрт гайым келыштарен. Тыгак вургемым шӱалташ йӧнештарен.
— Тений адак конкурсышто сеҥенна, Токтайбеляк села гыч шӱгарла марте нылшӱдӧ метр кужыт пеҥгыде шартышан корным ыштенна, — каласкала Тамара Матвеевна.
Моло ялыштат нерен огыт шинче, илемым тӱзатышаш, йӧнанракым ыштышаш верч тыршат. Теве Пӱнчерйымалын, Кугорнымбалын старостыжо-влак В.Изергин ден Ю.Ибраевын тыршымыштлан кєра пытартыш жапыште шагал огыл ыштыме. Нуно ял администрацийын ӱшанле эҥертышышт улыт.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо