КУЛЬТУР ДА ИСКУССТВО УВЕР ЙОГЫН

Меат тӱп калык улына…

ООН-ын Генеральный ассамблейже 2019 ийым Тӱп калык йылме тӱнямбал идалык семын увертарен. Тидын шотыштак Россий Президентын посна указшат лектын. Марий Элыштат идалыкыш ушнымо шотышто паша вийым налеш, вет республикыште 90 утла тӱрло калык ила. Тудым эртарен колтымо пашалан Марий Элын Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве вуйын шога. Но рашракын чыла тидын  тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Галина Ширяева дене мутланена. Молан лач тудын дене, варарак умыледа.

— Галина Степановна, эн ончыч лудшына-влаклан умылартыман, очыни: тӱп калык-влакше кӧмыт улыт?

— ООО-ын да Российысе нормативный документла почеш, тӱп калык-влак шотышто умылымаш изиш вес тӱрлӧ. Тӱнямбалсе законодательстве дене келшышын тыгай калыклан шуко курымла дене шочмо верыштышт илыше да  йылмыже, тӱвыраже дене ойыртемалтше, чыла тидым арален, вияҥден толшо шотлалтеш. Тыгайжылан 370 миллион еҥым ончыктат. Тидыже тӱшка калык чот гыч 5 процент гына. Молыжо варналтше калыклан шотлалтыт.  5 процент — тиде пеш шагал, санденак нунылан тӱткылыкым ончыкташ манын тыгай идалыкым увертареныт. Российыште чылаже 190 утла тӱрлӧ калык ила. Но мемнан кугыжанышысе законодательствыште «тӱп калык-влак» умылымаш уке. Тудым вес семынрак «изи чотан тӱп калык-влак» маныт. Тидын шотыштак нуным пеҥгыдемдыме перечень уло. Тудын радамыш 50 тӱжем деч шагал улшо еҥан калык-влак пурат. Туге гынат Россий тиде идалыкым эртарымашке ушнен. Россий Президентын указше почеш оргкомитет ышталтын. Тушко Марий Эл гычат представительым пуртеныт, тиде — Марий Эл Правительстве Председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин. Лишыл кечылаште тудо оргкомитетын погынымашкыже кайышаш.

 — А мемнан республикыште идалыкым эртарен колтымашке ушнымо шотышто могай паша ышталтеш?

— Ме посна оргкомитетым ыштен огынал. Марий Эл Правительстве пеленысе кугыжаныш йылме-влак шотышто комисийыште тиде йодышым каҥашенна. Тудак ты пашалан вуйын шогаш тӱҥалеш. Тушко тӱрлӧ кугыжаныш, мер, образовательный, шанче, тӱвыра организаций гыч еҥ-влак пурат. Чылан пырля ыштышаш паша радамым палемденна. Тиде планым Марий Элын Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын сайтыштыже вераҥдыме. Кӧ Интернет дене келша, тудым ончал лектын кертеш. Тыгак министерстве пелен идалыкым эртарыме шотышто пашаче группым палемденна. Тудым мый вуйлатем.  Могай пашам шукташ тӱҥалына? Каласен кодыман, идалык дене кылдалтшак тыгай паша мемнан республикыште тугакат ворандалтеш. Министерстве йылмым арален, вияҥден толмо йодышым эре шинча ончылныжак куча манаш лиеш. Мутлан, шочмо йылме дене республик, регион-влак кӱкшытан олимпиаде, конференций-влак эртаралтыт. Тӱрлӧ акцийым ушештарыман, мутлан, «Мый марла ойлем», «Мый татарла ойлем», «Мый рушла чын ойлем». Нунымат эртараш кугыжаныш полыш ойыралтеш. Нунымат планыш пуртыде кодымо огыл.

Республикыште тӱрлӧ мутер савыкталтыт. 100 ияш лӱмгечыже вашеш ты паша поснак вийым налын. Каласен кодыман, мутерым ямылыме паша ик ияш  огыл. Мутлан, руш-марла мутер ынде кум ий ямдылалтеш. Тудо 2020 ийыште мучалшалтшаш. Тений Любовь Абукаеван таҥастарымаш мутержым савыктынена. Тудат кугыжаныш полыш кӱшеш лектеш.

Тыгак кажне ийын йылме дене кылдалтше ятыр конкурсым эртарена. Мутлан, Колумб лудмашымак налаш. Тений тудо Унчышто эртышаш. Але  налаш республикысе Татар тӱвыра рӱдерын эртарыме поэт Муса Джалильын лӱмжӧ дене кылдалтше конкурсым. Марий тӱвыра рӱдерын «Самырык тукым» конкурсшымат ушештараш лиеш. Тудо эсогыл тӱрлӧ жанрым авалта. Марий драматург коклаште эн сай пьессылан, самырык возышо-шамычлан конкурс-влакым ончыктыман. Тений кугыжаныш полыш кӱшешак «Ямде лий» газет редакцийын тӱҥалме марий самырык юнкор-влакын слетыштымат эртараш палемдыме. Кеч тудо але марте шкешт але йот элысе полыш кӱшеш эртаралтын.

— Кеч-могай идалыкым торжественно почыт. Тӱп калык йылме тӱнямбал идалыклан пӧлеклалтше тыгай мероприятий лиеш мо?

 — Тудым ме 19 февральыште М.Шктетан лӱмеш кугыжаныш драме театрыште эртарнена. Пайрем касыште Марий Элысе тӱҥ вич тӱп калыкын йылмышт, тӱвыра поянлыкышт, ойыртемышт  дене палдараш шонена. Тыгайже мемнан дене визытын улыт: руш, марий, татар, одо да чуваш. Нуно Марий Элыште акрет годсек илат, йылмыштым, тӱвыраштым, йӱлаштым арален коденыт, вияҥден толыт. Республикыште чылаже 90 наре тӱрлӧ калык ила. Кеч  молышт варарак, тӱрло жапыште, тӱрлӧ амаллан кӧра тышке илаш кусненыт. Нунымат шотыш налде огеш лий, вет нунат шочмо йылмыштым,муро ден куштымаштым йӧратат, арален толыт, меат тидлан полшена.

 — А тиде вич тӱп калыкшым кузе ойырен налында?

 — Мутат уке, ойырымо годым ты але вес калыкын историйжым шотыш налме. Мутлан, одо-влакымак налаш. Эсогыл украин-влак деч шагалракын улыт, кок тӱжем лишке веле погынат. Но нуно Марий Турек велысе Карылган кундемыште ожнысек илат: одыла мутланат, тӱвыраштым, йӱлаштым вияҥдат. Одо тӱвыра рӱдерат ышталтын. Кугыжаныш велым шке национальный пайремыштым эртараш полшенак шогена. Тӱрлӧ фестивальыш кошташ йӧным пуэна. Мутлан, «Зардон» ансамбльышт Российыштат чаплана, калык лӱмымат налын. Татар тӱвыра коллектив-влакланат полыш  ойыралтеш.

Звенигово велысе Чуваш Отар ялыште чуваш-влак ожнысек тӱшкан илат. Муниципал кӱкштыштӧ Чуваш тӱвыра рӱдерат ышталтын. «Акатуй» национальный, сылнумут пайрем-влакымат кажне ийын эртарат. Чуваший дене кылышт сай. Чаманаш логалеш, клубышт йӱлен. Тидлан кӧрак костюмышт ломыжыш саврынен. Сандене ме нунылан тидлан тений кугыжаныш полышым пуаш палемденна.

— Марий йылмым арален да вияҥден толмо шотышто тачысе кечылан пӱсын шогышо могай йодышым ончыктен кертыда?

 — Кок пӱсӧ йодышым палемдыман, очыни. Икымшыже:  марий йылме дене йоча-влак ешыште, уремыште, коклаштышт шагалрак мутланат, утларакше варналтше йылме дене веле. Молан  ача-ава-влак икшывышт дене рушла мутланат, умылаш неле. Кокымышо: Образований да науко министерствын пытартыш данныйже почеш, йылме шотышто законыш вашталтышым пуртымылан кӧра, марий йылмым тунеме-влакын чотышт иземын огыл. Республикыште шочмо йылме семын марий йылмым 7700 йоча тунемеш, кугыжаныш йылме семын — 37 тӱжем. Тыгак  интегрироватлыме йӧн дене ИКН негызеш тунемше-шамычат улыт. Пытартыш чотшо ончыл кок тӱшка кӱшеш кушкын толеш гын, вес кок чотшо тидлан кӧра изем толыт. Ты шотыштак учебник-влакым савыктыме паша тургыжландара. Кугыжаныш кӱкшытыштӧ шийвундо ойыралтме шотышто нелылык уло. Кеч кодшо ийын тудын кугытшо мыняр-гынат кушкын. Нелылык федерал кӱкштыштак лектеш. Лачшымак учебникым савыктыме деч ончыч тудо федерал кӱкшытыштӧ экспертизым эртышаш. А тидлан окса, жап кӱлыт. Эшежым учебникым савыктыше органи зацийын тидлан посна лицензийже лийшаш. Ончыч лицензийже Марий книга савыктышын лийын. Но вара тудо тыгай лицензиян переченьыш логал кертын огыл. Кызыт учебникым савыктен кертышыже Республикысе образований институт гына. Ты йодыш дене кылдалтше нелылыкше кажне гаяк  национальный регионышто уло. Тиде йодыш Россий кӱкшытыштӧ эртаралтше ты темылан пӧлеклалтше конференцийлаште эре гаяк нӧлталалтеш. Татарстан коллегына-влакат тидын нерген ойлат. Йылме йодыш Россий кӱкшытыштат эре нӧлталалтеш. Кугыжаныш Думышто калык-влак паша шотышто комиссийыште тиде йодышым кызыт решатлен толыт.

— Тендан шонымаште тыгай идалык эртарымаш пайдам кондышаш, очыни?

 — Мутат уке, кондышаш. Поснак учебникым савыктыме йодыш куштылемшаш, шонем. Россий  шуко да тӱрлӧ калыкан, йылман, тӱвыран кугыжаныш. Изи чотан калык-влаклан шке ойыртемыштым арален кодаш полшыманак. Мемнан республикыште кок миллион теҥге наре  социально значимый литературым савыктен лукташ ойыралтеш. Кажне ийын 20 лишке книга савыкталтеш. Кугыжаныш национальный программе дене келшышын, ме тений йылмым вияҥдыме проект-влаклан поснак кугу тӱткышым ойыраш тӱҥалына.

С.Носова мутланен.

М.Скобелевын фотожо.

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий