Изи ял шып вашлие
Корнышто Кугу почиҥга ялыш пурен лектына манмым колын, мыйын ушыштем ончычшо чынжымак кугу илем сӱретлалте. Миен лекна гын, шинчаончылнем нылле утларак суртан тыглай изи марий ял койылалтыш. А уремыште пуста, ик еҥат ок кой. Июль такше шудым, моло кормам кыртмен ямдылыме пагыт. Но еҥ-влак шудылыкышто але олыкышто огыл, а мӧҥгӧ пеленак лийыныт. Мыйын лийме жапыште ялым йӱр тора гыч эртен кайыш гынат, ты кундемыште кечыгут гаяк оптыш.
Ялын старостыжо В.Иванов кресаньык ден фермер озанлыкым куча, вольыкым онча. Пелашыже Анастасия Николаевна дене кечыгут манме гай фермыште пӧрдашышт логалеш. «Виктор Иванович мӧҥгыштӧ кодо, тушто муыда», — манын, фермыш ошкылшо пелашыже суртшым ончыктен колтыш. А старосто ала-мо татыште, велосипедыш шинчын, фермыш кудалынат шуктен. Сандене мӧҥгеш тушко савырнаш перныш.
Старосто – ялвуй, яллан вуйын шога, сандене эн ончыч калыкын кузе илымыже, мо верч азапланымыже нерген тудын деч коч радамын кӧ каласен кертеш? Эшеже Виктор Иванович ты мер пашам лу ий утла шукта. «Пеш кораҥнем да, огыт кораҥде», — мане шкеже.
— Мемнан дене чылажат сай. Утыжым моктанаш ок лий, азапланашат кугу амалжак уке. Пашам ышташ шонышыжо мӧҥгыштӧ иктат яра ок шинче, пашадыме уке манын кертам. Тыршаш вер уло. Корно сай, газ пуч дене толеш, вӱд, тул уло. Ял калыклан эше мо кӱлеш? – мане да шинчаончалтышыж дене пуйто умбакыже нимом кутыраш манме гай шижтарыш.
Умылышым, старосто шуко кутыраш йӧратыше еҥ огыл, сандене кӱчыкын каласымыжым кумдарак почын пуаш сӧрваленак йодым манаш кодеш.
«Ялыште оласе деч илаш сайрак»
— Кызытсе жапыште ялыште оласе деч илаш куштылгырак манаш ом тошт, но тусо ныл кермыч пырдыж коклаште шинчыме деч содыки сайрак. Мемнан дене пӱртӱсшак могай. Ялыштына еҥым ик пӱртӱс гына куча ынем ман, мемнан дечат каен тора верлаште ыштыше-влак улыт. Утларакше самырык-шамыч. Шукышт ялешак кодыт. Теве кок ий жапыште кум пӧртым, чапле оралтым, чоҥен шындышт. Кокытшым тений шуктышт. Вӱма йӧнлан эҥертен, пу пӧртшым ик тылзат пелыште леведыш йымак пуртымо, — мутвундыжо содыки рудалте. – Эдуард Поповын, Евгений Демьяновын жаплан келшышын чоҥымо пӧртышт торашке волгалтеш. Эше кырча-марча пашам шукташышт кодын.
Пашам налаш гын, изи яллан кок пилораме, 52 вуй вольыкым ашныме кресаньык фермер озанлыкем улыт. Верысе еҥ-влаклан тыштат-туштат паша лектеш. Теве мый денем дояркыланат, презе ончышыланат тыршат. «Акашевский» сурткайык фабрикыш ялна гыч пашаш шупшыктат. Тылеч посна кожлам руаш коштыт. Кӧжӧ мӧҥгыштыжӧ кидмастар семын мом-гынат йӧнештарылеш. Паша уло гын, илаш лиеш. Ешан-влак сурт пелен вольыкым, сурткайыкым ашнат.
Тачысе кечылан старостым веле огыл, еҥ-влакымат чӱчкыдын йӱршӧ йӱр эн чот тургыжландара. Шудым ямдылаш эрыкым пуыде опта. В.Иванов озанлыкшылан сай игечыште 500 рулон шудым шапашлен шуктен, эше кудло гектар шудылык гыч иктаж шӱдӧ рулоным налнеже. Чулымракше кечан кечыште тыгак уэш-пачаш овартен коштен налын. Телылан шудо шотышто азапланыше еҥжым шым му. Теве Г.Демьянов эше кайшудо кушмым вуча, тудат сай лийшаш.
Сай вашталтышлан калык тунемын
— Старосто пашам лу ий шуктеда. Тиде жапыште тӱҥалтыш ийла гыч тачысе кече марте ялыште могай сай вашталтыш лийын? – йодым.
— Эн тӱҥжӧ – ялыш асфальтан чапле корно ышталтын. Тудым шотышто кучаш тыршена. Телым-шошым лум ора деч эрыктенак шогена. Газым, вӱдым пуртымо нерген палемденам. Школ, йочасад жапыштыже ышталтыныт. Тачысе гай неле илышыште огыт нӧлталт ыле. Садикышкыже Йошкар-Олаште мемнан ял гыч илыше ача-ава-влакат икшывым кондат. Олаштыже вер уке, нигӧ дене кодаш, а мемнан дене йочам кумылын налыт.
Мутат уке, чыла тиде сай вашталтышым район вуйлатыше-влак велым кугу полыш деч посна от ыште ыле. Параньга район администрацийым вуйлатыше Ильфат Габдулхакович Ибраев корным ыштымаштат, газым пуртымаштат, йочасадым чоҥымаштат эреак мелын лийын. А ялым тӱзатыме дене кылдалтше сомылжым калыкна шке шуктен да шуктен шога. Тидым ышташ кумылаҥдыме гына лийже.
Арулыкым шке сурт кӧргысылак эскерат
Ял урем дене эртышыла, арулык шинчалан икымше ошкылым ыштымекак перныш. Пӧртла ончылно, ужар постола койын, мучко шудо кушкеш. Кӱчык-кужун огыл, а ик кечыштак солен налме гай коеш. Моло уто нимоат шинчалан ыш логал.
— Ялым арун кучена, шӱкшакым кушан шуын, тушан оралыме койыш уке. Куштырам лӱмын толшо автомашина оптен кая. Еҥ-влак культурно илаш тунемыныт, — Виктор Иванович пошкудыж-влаклан поро мутым ок чамане. — Моктаныде каласем: ӧрдыж кундемла гыч унала але пайремыш толшо шагал огыл еҥ деч мемнан сӧрал кундем нерген сай мутым колынна. Тыгай яндар ялым ужын огынал, маныт. Тидыжат калыкым шке илыме вержым арун кучаш кумылаҥда. Пӱртӱсна сылне, эшеат сылныракым ышташ тыршена. Кажне шошым пӧртла воктене, ял йыр самырык пушеҥгым шындена. Пӱяна уло, тудын йырат самырык пушеҥгым вераҥдена. Шуко еҥ сурт-печыжым тӱрлӧ вондым, пеледышым шынден сӧрастара. Сандене ялын ужар помышышкыжо кеч-кӧжат весела кумыл дене толын пура. Кеҥеж жаплан тораште илыше пеш шуко икшыве ялыште куанен ила.
Пошкудо-шамычын тӱшка пашалан кожмак улмышт тӱрлӧ пайремым, кумалтышым эртарымашке рӱж ушнымышт гычат шижалтеш. Кугезе йӱлам арун шуктат, ик кумалтышымат огыт кодо, верысе кӱсотыш тӱшкан лектыт. Ял пайремым, элын да республикын илышыж дене кылдалтшым тыгак тӱшкан палемдат. Шочмо ялыш тораште илыше-влакат эреак толыт.
Шочмо вер – ӱмыраш шепка, курымеш рӱпша
«Ял мучко эрте, еҥ-влак мый дечем сайынрак ойлен пуат», — мане В.Иванов да вуйжыге озанлык пашашкыже лупшалте.
Пошкудыжын кудывечыш тӱкылымӧ капка омсам рӱчкалыше палыдыме еҥым ужын, пӧртшӧ ончыч ваштарешем пӧръеҥ лекте. Палыме лийна – Анатолий Фадеев. Газетнам пала, «Суртпечыште» пӧртшым войзен савыктенна улмаш.
— Пытартыш жапыште мӧҥгыштак пашам амалкалем, еҥ-влакын йодмышт почеш омсам, окнам, рамым, молымат ыштылам. Ялыште илаш лиеш, ик шотшо дене чыла уло, — палдара илышыж дене. – Самырык-влаклан келшыше паша уке, сандене тора верыш коштыт. Ялыште кугу оксажымак ыштен от нал, а вет нуно кредитым налыт, пӧртым чоҥынешт, сай илышым илынешт. Кужу теҥгем кычал каяш илышыжак тарата. Мыят теве верандым угыч ышташ тарваненам, материалым налынам.
Ик пӧрт воктене мушмо вургемым шӱалташ лекше илалше ӱдырамаш дене палыме лийым. В. Загайнова Йошкар-Олаште ила, тылзылан кок-кум гана шочмо ялышкыже толын кая. Кум ий наре ончыч илыш гыч кайыше аважым суртшым шекланыде ок лий.
— Суртым от ончо гын, тудо вашке шинчеш. Адакше шудо кушкын шогалеш гын, моторын ок кой, ял тӱсым локтылеш, — манеш илалше еҥ. – Шке ялыш толын кает, чон мӧҥгеш шупшаш тӱҥалеш веле. Тылеч посна ял пайремыш, кумалтышыш толаш жапым муашак тыршена. Илян кечын шӱгарла ӱмбаке лекде ик ганат огына код. Вет тушто мемнан лишыл еҥна-влак кият. Ала нунак мыланна шочмо ялыш чӱчкыдын толын кошташ йӧным ыштат? Мемнан вожна тыште, ме тыште вийым поген кушкынна да кызытат толмына еда вий-куатым налын каена. Виктор Иванович гай еҥланат тау. Старосто семын калыкым кеч-могай пашаш ушен, кумылаҥден мошта. Еҥ-влаклан фермыштыже пашам пуэн, калык деч шӧрым поген сдатла, тыге кеч изи оксам ыштен налаш йӧным пуа, моло семынат полшаш вуйым ок шупш.
Ме шкежат ялеш шочынна гын, ятырлан тора илемыште илыше-влакын чоншижмашыштым моткоч сайын умылена да шӱмна воштна колтена. Ялна ила – тиде сай. Сай, кунам тыйым уна семын вашлийыт да шукертсек палыме семын чоныштым почыт. Кугу почиҥгаштат изи чонан еҥым иктымат шым вашлий.
Анатолий АНДРЕЕВ.
Параньга район.
Снимкылаште: староста В.Иванов; (029) предприниматель Э.Поповын оралтыже тораш коеш (ош пӧртанже); (038) Евгений Демьяновын тений чоҥымо пӧртыштыжӧ паша эше кодын; Э.Поповлан пӧртшым чоҥаш полшышо пӧръеҥ-влак (6056) (036) А.Фадеев пӧртшӧ пелен верандым чоҥаш ямдылалтеш; (033) ялыште икшыве-влаклан модын куржталаш сай; (044) В.Загайнова вургемым шӱалта; (042) комбо-влак шӱйым шуэн чушлен вашлийыч. (200)
А.Андреев ден М.Скобелевын фотошт.