УВЕР ЙОГЫН

Кугезе-шамыч деч увер толын шуын

 

Марий Элысе историй да тӱвыра поянлык памятник радамыш эше ик у объект пурталтын. Тудо Звенигово районысо Красногорский посёлкышто верланен  да «Красногорский шӱгарла» маналтеш. А тудым верешташ тушто илыше Владимир Кирягин полшен.

 Пакчаште – шӱгарла…

Кодшо кеҥежым тудо шке участкысе пӧрт пеленже гаражым ышташ тӱҥалын. Чоҥышо-влак негызлан рокым кӱнчымышт годым колышо айдемын вуйгоҥгыражым тӱжваке луктыныт. Варажым суртоза сайынрак пургедын да эше рӱдаҥ пытыше тӱрло сылнештарыме ÿзгарым верештын. Тунам эше тудо шке илемыштыже могай «открытийым» ыштымыжым умыленжат огыл. Но законым шуктен толшо сай гражданин семын мом верештмыж нерген полицийыш, вара Российын Марий Элысе следственный органышкыже увертарен. А следователь-шамыч МарНИИЯЛИ-н археологшо-влаклан шижтареныт. Нуно посёлкыш миеныт  да тушто акрет шӱгарлам верештыныт. Тыге икмыняр жап гыч Марий Элысе Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын Тӱвыра поянлык объект-влакым аралыме, пайдаланыме да оролымо шотышто пӧлкажын специалистше-влакын тыршымышт дене тыглай кумдык «Красногорский шӱгарла» шарныктышыш савырнен.

Памятникше ойыртемалтшак. Тидын нерген ме командировкыш мийымеке рашемдышна. Эртыше кок арняште тушто МарНИИЯЛИ-н археологшо-влак экспедицийыште лийыныт. Мландым тойымо вер марте пеш чаткан кораҥденыт, кажне ÿзгарым, арверым, лулегым посна палемденыт… Вет верештмышт «клад» семынак, акрет годсо чыным муаш да кызытсе тукым деке кугезына-влакын уверыштым конден шукташ полшат. Варашрак кодынна, мийыме годым археолог-влак пургедме верым петырашат тӱҥалыныт ыле. Экспедицийым вуйлатыше Татьяна Никитинан ойлымыж почеш, пургедме верым пашам тӱҥалме деч ончычсо гайымак кодыман.

Тыглай еҥ-влак кокла гыч шукыштлан кладым мумо нерген ойлет гын, вигак шӧртньӧ але бриллиант нерген шоналтат, очыни. А марий археолог-влаклан «клад» – тиде акрет кугезына-влакын илышыж дене палдарен кертше лулеге, тӱрлӧ арвер, ÿзгар. Лач чыла тидымак нуно тыште верештыныт.

«Х курым, кокытеланымаш уке…»

— Ты экспедиций «Марий Элысе тÿвыра 2013–2020 ийлаште» кугыжаныш программе негызеш МарНИИЯЛИ-н паша радамже почеш шукталтын. Волонтёр семын Йошкар-Оласе школла гыч  икмыняр тунемше ушнен. Огыда ӱшане, тыгак 400 километр ӧрдыжсӧ Кострома областьысе Шарья район гыч тунемше-влак мыланна полшаш толыныт. Кодшо ийын нуно историй науко кандидат Александр Акилбаев дене пырля Кострома велысе «Кузинский хутор-влак» марий шӱгарлаште кÿнчен кычалме пашам эртареныт. Нунылан калыкнан тӱвыраже да историйже дене палыме лияш келшен. Александр дене кылышт сай, сандене тений кудытын шке окса кӱшеш лӱмын полшаш толыныт. Ме нунылан тауштена.

 Мом верештынна? Х курымышто илыше марий-влак нерген пален налынна. Мый коклакурымым шукертсек шымлем, но але марте мумо тыгай памятник-влак марий калыкын илыме верже деч ӧрдыжтырак, йырже лийыныт: Виче, Вӱтла, Юл эҥер воктенысе кундемлаште. Вес калык дене пошкудо семын илыше марий калыкын кушто, кузе илымыжым рашемдаш, тӱвыражым шымлаш тыршенна, а шкенан, лачшымак республикын рӱдыштыжӧ илыше марий-влак нерген палдарыше тыгай шарныктышым верештме огыл ыле. Тиде – икымше тыгай памятник. Мемнам тиде моткоч куандара.

Паша лектышна тӱвыргӧ лийын. Кандаш шӱгарым верештынна. Нылытышкыже еҥ-влакым тыглай йӧн дене тойымо, а вес ныл еҥжым йӱлалтен пыштыме, – палдарыш археолог Татьяна Багишевна.

 Вигак йодде шым чыте: «Але вара марий-шамычат шке родо-тукымыштым ожно йӱлалтеныт, да тидын деч вара айдеме деч тояшыже мо кодын кертын?

— Йӱлалтыме деч вара кальцинироватлыме лулеге ора кодеш. Тыге ойлымем дене пагалыдымашым ончыктем манын ида шоно. Лач тиде орам ме пырля институтыш пыштен наҥгаена. Лач тыгай лулегым шымлен, антрополог-влак колышо еҥын ӱдырамаш але пӧръеҥ, мыняр ияш улмыжым рашемдат. А тыглай лулеге гыч айдемын могай чер дене орланымыжымат, мом кочмыжымат пален налаш лиеш. Лулеге шуко кÿлешан уверым пуа.

Тойымо йӱла калыкын этнический ойыртемже дене палдара. Моло икмыняр калык семын марий-шамычат колышым йӱлалтеныт. Лулегыжым вургемже дене вÿдылыныт, ÿштым ÿшталтеныт, пеленже чыла сöрастарыме ÿзгаржым пыштеныт. Тыгак пöръеҥын вуй ÿмбаланже ÿдырамаш шке сöрастарыме ÿзгаржым пöлеклен пыштен колтен. Тыге кремаций йöн дене тойымо йÿла шымлызылан шуко сай материалым конда. X курымысо марий шӱгарым мумо нерген вургем, арвер да сылнештарыме ÿзгар-влак сайынак пеҥгыдемдат. Тыште кум «ӱдырамашым» верештынна. Чыланат шымакшан улыт. Шымакш вуйым икмыняр рат дене вичкыж шинчыр дене пӱтыралме да кок пылыш велке сакышым келыштарыме. Сылнештарыме ÿзгарышт негызеш каласаш лиеш: нуно чыланат вуешшушо ÿдырамаш лийыныт, ик тукымыш пуреныт, – каласкалыш Татьяна Багишевна.

85 ийым тÿжемийыш ушыман мо?

Памятникым мумо нерген увер верысе калыкымат кожгатен. Археолог-влак дене мутым вашталташ, можым-кузежым пален налаш шонышо-шамыч шупшылалтыныт. Эшежым ты кумдыкын шарныктышыш савырнымыжлан кӧра верысе администрацийланат изиш тарванылашыже логалын: тушто кийылтше тошто оҥа ден варам, пырням кораҥдаш кӱлын.

Владимир Кирягинын ойлымыж почеш, тыгай памятникым мумылан куаныман веле, кеч верысе кучем велым тыгай энтузиазм ок палдырне. Эшежым Красногорский посёлкын кумдыкышкыжо пурышо Кожласола ял кодшо ийын 85 ийым палемден. Археолог-влаклан ӱшанаш гын, ты кундемыште калык тÿжемий утла ончычак илен. «Тугеже илемлан 1000 ий утла лийшаш», – иктешлышт Владимирын участкыштыже саварым ыштыше еҥ-влак.  

А исторический памятникым почмо дене ик неле йодышыжо лектешак. Ынде ты кумдыкышто иктаж-кӧ иктаж-мом чоҥаш шона гын, ты йодышым ончыч Тӱвыра поянлык объект-влакым аралыме, пайдаланыме да оролымо шотышто пӧлка дене мутланен келшыман. Тӱжвал сынжым тӱзатен сылнештарыме йодышланат тудак вуйын шога.

Лагерьыште

Экспедицийым вуйлатыше-влакын ойлымышт почеш, нуно эсогыл кечываллан лагерьыш кочкашат коштын огытыл: тыгай поянлыкан мландым коден от кай вет. А нунылан илаш «Марий чодра» национальный паркын вуйлатышыже Василий Мирончук Лушмарский участкыжын лесничестве пӧртын вераҥме кумдыкшым ойырен. Туштак палаткылам шогалтеныт, кочмо, мушкылтмо верым келыштареныт. Кочкашыжат шке шолтеныт. Тыгай пасу условиян илышыште лач саде романтикет уло, очыни, кудыжо самырык-влаклан келшышаш. Пырля погынен, мутланен, мурен, семӱзгар дене шоктен, касым эртареныт. Лагерь гыч кÿнчымö верыш кошташ коло минут наре каен гынат, ӱдыр-рвезе-влаклан тиде чарак лийын огыл. Вес ганат экспедицийыш ушнаш йöн лектеш гын, каена, маньыч.

Светлана НОСОВА.

Татьяна Багишевна Никитина – археолог, историй науко доктор, Марий Эл наукын сулло пашаеҥже. Марий калыкын кокла курымласе историйжым шымла. 200 наре шанче  пашаже уло. Шкенжын ойлымыж почеш, пытартыш 42 ий кажне кеҥежым экспедицийыш коштеш. Кажне у экспедицийжым тудо ик эн шарнымашеш кодшо семын акла. А Марий кундемысе археологий памятник-влак коклаште эн ойыртемалтшылан Курыкмарий районысо Аламнерым шотла. Кандаш ийым  тудлан пӧлеклен. 

 МарНИИЯЛИ-н директоржо, историй науко кандидат Евгений Кузьмин:  — Марий Эл шкенжын исторический рубежышкыже, 100 ияш лӱмгечышкыже лишемеш. Тиде кугу событийым вашлиймашке науко сообществат шке надыржым пышта. Кызыт Марий Элын историйжылан пӧлеклалтше шуко томан книгам ямдылена. Кажне хронологий ужашышкыже у факт-влакым ешарена. Археолог-влакын пытартыш открытийыштат кундемнан, калыкнан историйыштлан моткоч кӱлешан улыт.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий