раисиванна
Елена ЮНУСОВА
Раисиванна огыл, а Раисия Ивановна
Мыскара ойлымаш
Юмылан тау, илен шуым. Мыят ынде еҥ-влак семын кугу олаште илем. Тылзыште кок арняжым веле гынат, садак олаште. Эшежым, ала-могайыште огыл, а элнан эн рўдыштыжак, т. е. Москошто. Тыгай пиалым ужаш огешак перне, шонышым. Но, марий манмыла, пиалан лияш кызытсе оксадыме илыш полшыш. Уке гын тачат колхоз пасу воктен йолым кырен коштам ыле. Ожно мый кӧ улам ыле? Раисиванна. А кызыт мый кӧ улам? Раисия Ивановна! Во! Шижыда ойыртемжым?! Раи-и-исия И-и-ива-а-ановна-а-а!
Вич ий ожно мый, 55 ийым темыше марийват, кугу оксам кычалын, Москош ошкыльым. Такшым, шеҥгечынемже тынар ийжымак от пу-ла тудо, иктаж 54 але 54,5 веле шонет. Но, конешне, ончычла ончалаш гынжак, 65 тушкалташ лиеш. А мо шонеда, шошыжо-кеҥежше, шыжыже-телыже пасу покшел свежа южышто лийме шўргывылышым писын шоҥгемда вет.
Кугу олаште илаш — ял гыч толшылан пешак йӧсӧ. Москош миен веле пурышым, вигак чонемлан шыгыр лияш т¢ҥале: калыкше-е-е мыльион, чыланат ала-куш вашкат, машина-влакше чарныде магырат, а чыганже-е-е да чыган гай койшо еҥже-е-е — шывырнадцать. Шинчалан шыри-вури веле коеш. Икымше кечынак Ольошемлан йыҥгыртышым: «Ой-й-й, олаш толмем первый да пытартыш лиеш. Тетла низаштат ом тол. Давлениетат тӧрштылеш, эре кўшкыла кўзен каяшак шона, иктаж-мо лийын кая — волтен колташ пеленет нигӧат уке. Садлан нигушкат ом кай, тиде кок арняжым роботаем да пӧртыл мием веле». Мом пӧртылат? Теве ынде визымше ий кок «кугыжаныште» илем: кок арня — Эҥеръялыште, кок арня — Москошто. Куш пурет? У суртым тўҥалме — ыштен пытарыман. Эрге машинам налын — кредитшым тўлаш полшыман. Уныка-влаклан шочмо кечыштлан еҥ семын шотан пӧлекымат ыштыме шуэш. А пенсе окса — Кужмарий кевытыш кок гана миен толаш веле сита. Садлан шортат да, йолетым Москошкетак виктарет.
Теве тыге Москошко миен лектым. Тау пошкудемлан, пеленже наҥгайыш: кугу тугай больницышке «метерка директорлан» пашаш пуртыш. Документым виктарлыме годым чиялтыме т¢рван ¢дыр пешак йодышт-терген воза:
— До поступления к нам где и кем работали?
— В колхозе кем только не работала: агрономом была, учетчицей, заправщицей, завфермой, бригадиром, инспектором по технике безопасности, инспектором по кадрам, инженером по охране труда … — мыет шинчам веле пўтыркалем, радам дене э-э-э ойлем.
Садет ӧрын колышт шинчышат, иктешлыш:
— Так и запишем: работали многопрофильной колхозницей.
Такшым, колхозница лийме пагытлан «тау» мутымат ойлышаш улам (тидын нерген варарак каласем). Но ту пагытыште шкемын паша веремым тўжем пачаш шудал пытаренам чай. Шоналтен ончалза-я: колхозышто кӧ-гына лийын омыл да саде кӧ-гына лиймем годым могай-гына пашам ышталтын огыл. Тўҥалына агроном лиймем гыч. Мый шкеже метрат пеле кўкшытан веле улам, а кум метран аршынтоям «Карл Марксын» кумда пасуж воктен пулыш лектын вочмеш мыняр лупшкедыл коштынам? Агроном, шонеда чай, мыняр штук пырче мландыш вочмыжым да тушеч мыняр шытен лекмыжым веле шотлен коштеш. Э-э-э, не-е-ет, брат. Трактор почеш пуракым нелын, гектарым висен мыняр коштмо? Эшежым, куралмын келгытшым, ўдымын качествыжым кажне тракторист почеш нормо дене тергыман: пырчым аныклен ўдат, т.е.недосев гын, шурно лектыш начар — премий уке; а чотрак ўден кудалтат, т.е. пересев гын, премий адак йок, кўлеш гын — ўмбачше ешарен тўлыктат. Потомушто чыла тидлан агроном вуйын шога, значыт, тудымак наказатлыман.
А агроном вет, йолташ-влак, чыла ыштен моштышаш. Поснак ўдырамаш-агроном! Йўшӧ трактористлан ДТ-75 тракторжым заводитлен пуышаш, да икшывым семалыме гай саде йўшетлан поро дечат поро мут-влакым пелешткален (кудыжым йӧратыме сай мариетлан нигунам ойлен отыл), тракторышкыжо чеслын гына кўзыктен шынден, тракторжын ончычшо лавырам келын, корным ончыктен куржшаш улат. Тыште тўҥжӧ: тракторист тракторжо дене пырля пасу могырышкыла кудалже, а туштыжо вара свежа южышто да кумда пасушто писын шӧрла. А чотрак подыл колтышыжым тыге гына пасуш ужатен от керт: пеленже кабинышкак пурен шинчаш логалеш, да тормоз-скорость педальжым темдышташ полшен, (корно деч ºрдыжкº пуреҥгаена гынжак, иканаште «юмын помыжыш» чоҥештена гын йºра-а-а, манын языкым шуко налалтын) колхозын кумда пасужым куралаш ли, тырмалаш ли наҥгаен кодет. Эшежым вет, трактористым сырыктен, пеленже мыняр кудалыштме: агротехникым ончыман, куралме каш тӧр лийже манын тергыман. Уке гын СПТУ гыч теҥгече веле лекшет пасум тыманмеш «амурские волны» манме гаетым ыштенат шында. Нунылан ўшане! Ох, сырат ыле вет мылам. Южгунам ўчымат ыштат: то сиденьым солярке дене амыртен шындат, то пундашешыже кугу гына рожым ыштат, то йӧршынак луктын шуат, дескыч, нечеве шинчын кудалышташ.
А ферме вуйлатыше мом ыштен кертшаш? Шонеда чай, ай, дакумент-папке оратам коҥлайымалне нумалышт кошташ мо нелыже? Тыгай пашаш кеч-могай ўдырамаш куанен пура, маныда чай. А терысым шўкышӧ шўкшӧ агрегатым кугу кувалде дене кырен тӧрлаташ слабо? А электротул йӧрен кая гын, йўшӧ электрикым электромеҥгыш шўкен кўзыкташ да ўлыч, меҥге т¢ҥ гыч, тудлан мом да кузе ыштышашым туныктен кычкырен шогаш? А? Йӧра кеч Ольошемже йўшӧ тракторист-электрик-влак деке ушкален огыл. А мо шонеда? Пашаште эре «битва за урожай», эше мӧҥгыштыжат «куликовский битве» лийже — могай тиде илыш?!
Йолташ-влак, эше ик гана каласем: 38 ий многопрофильный колхознице лийын ыштымемжын пайдажат уло улмаш. Тидым саде Моско олаште веле пален нальым. А вет ты марте кузе шонышым: колхозышто шоҥгеммеш тыршен, элте дене чер деч сайжым нимомат ыштен шым нал. Ну, шоналтыза-я: тракторист-влакым кычкырен куржталын, йўкем йомдаренам; эре мардежыште коштын — хронический гайморит; 40 литран бидоным нӧлтыштын, кыдалым волтен колтенам да мыняр йочам лугыч ыштен йомдаренам; тўрлӧ аяран удобренийым кучылтмылан шўлышем петырна; а ондакак шоҥгеммым, пич каен кокырымым, чарныде тўрвыч кийымым да тулеч моло ўдырамаш чержым гын омат шотло. Пайдаже-е-е икте веле — тиде опыт. Пенсыш лекмекем шонышым, тиде 38 ияш опытем кӧлан да молан кўлеш? А вот шканемак кўлеш лие! Тыландат кўлеш лиеш, садлан вуйышкыда пыштыза.
Ялысе еҥым чыла вереат ондалашак тӧчат, эше окмаклан шотлат, тидым чыланат паледа. Но мый денем «не тут то было»! Саде больницыште «метерка директорлан» пашам пешак сайын ыштымемым ужыч да, ешарен, вес сомылкамат пуаш тўҥальыч. Конешне, пашадарым ешарыме нерген, йыҥысалтен, й¢кым луктын ончышым тудо, но тушто мыйын гай «ялысе окмак-влакым» верышкыже писын шындаш тунем шуыныт. Мыят, шып лийын, кокымшо пашамымат шукташ пижым. Э-э-э, ик-кок кече гыч тиде сомылат писын каяш т¢ҥале: кумда колхоз пасу воктен лап возын куржтал коштын тунемшетлан — тиде чепуха! А мо, кўлеш кагазым иктаж-куш писын намиен кучыкташ шўдат, але, мӧҥгешла, налын кондаш йодыт — ать-два! 55 ияш улметымат мондет. Тыгай ешартыш сомыллан мый шкежат рад веле лийым, ик-кок кварталым тыманмеш йыр савырненат толам. А то Москошто иле да, Моско уремысе свежа огыл южым йºршынак шўлыде тол-я. Но, дальше — больше. Теве икече кугырак медшўжар «ялысе окмаклан» адак ешартыш сомылым муын лукто: тошкалтышеш шогалын, электролампычкым вашталташ шўдыш. Тошкалтышыжат ялысе гай пеҥгыде шонеда мо? Так, лўмжылан, шылдриҥ-гылдыриҥ кок векыла лўҥга. Ончальым садетым, вик колхозышто инспектор по технике безопасности лийын ыштымемым шарналтышым.
— Замена электролампочки — очень ответственная работа. А у меня нет допуска для работы с электроприборами. Эту работу может выполнить только квалифицированный работник, и то у кого имеется лицензия. А у меня такой нет. К тому же ваша лестница не соответствует ГОСТу. Если я упаду и со мной, не дай бог, что случится, то кто будет оплачивать мне больничный лист? — келге шинчымашем дене медшўжарым ӧрыктарышым.
А вес ганаже вес медшўжар коридорышто лампычке-влакым мушкаш шўдыш. А мый, губа не дура, ойлем:
— Чтобы эту работу выполнить, нужна 1-я группа допуска. В инструкции №9 «Об охране труда для проведения неэлектротехнического персонала по электробезопасности на 1-ю группу» написано: в квартал один раз протирать электролампочки влажными тряпками могут работники, проходившие инструктаж и имеющие 1-ю группу допуска. С нами инструктаж по электробезопасности никто не провел, значит, мы не имеем право выполнять эту работу.
Эше ик гана подвалыш куштырам ўштын налаш колтышт. Ончем, строитель-ремонтник-влак тӧрлатыме пашам ыштымышт годым циркулярке пилан кожухоогражденийжым кораҥденыт да ӧрдыжкӧ пыштеныт. Тунемыныт мӧҥгыштышт чылажымат кышкылташ, тыштат тыгак ыштылыт. А мый мо тугай кожухоограждений, пешак сайын палем (таклан мо тўрлӧ инспектор лийме) Куштырам опташлан нимат уке да, садетым совок олмеш кучылтым. Строитель-влак тольыч да пеш кычкырат:
— Кто взял какую-то железяку?! Где какая-то железяка?!
— Это не какая-то железяка, а кожухоограждение. И вы это должны знать. И вообще, вам штраф за то, что у вас где попало лежат детали от электроприбора, — мыет пеҥгыдын каласышым. — И ещё: провода заземления у вас не закреплены. Видите: а вот здесь надо приварить. Везде сырость, всех нас может ударить током. Случись что, и будет всем вам хана.
Вообчым, мыетым, рушла каласаш гын, зауважали. Чыланат пешак культурно йомаклаш тўҥальыч. Эрдене паша верышкем толын веле шогалам, вигак:
— Здравствуйте, Раисия Ивановна!
— Как отдохнули, Раисия Ивановна?
— Как ваше настроение, Раисия Ивановна?
Тыгай пагалымашым ужын, мыят пелед кайышым: тўрвемат чиялташ тўҥальым, ўпемат кыдыр-кудырым ыштен шындышым, кидысе кўчемат шотыш кондышым. А мо, культурный учрежденийыште тый денет пешак культурно кутырат гын, тыят культурный еҥ лият!
Теве тыге, йолташ-влак. Вот молан мариват-влак мўндыр олашке пашам ышташ каят да вик моторешт толыт. Потомушто тушто нунетым пагалат-уважатлат. А те мом шонышда?
