Параньга кундем Элпанурыш редакцийын ныл пашаеҥже кудална, визымшыже – водительна Игорь. Нылытынат шке пашана дене ныл велышке шаланен кайышна. А Зоя Семеновна Богданова мемнам чыланнам унала вучен: Таис шешкыже пашаж гыч (тудо ялысе йочасадын кочмыверыштыже ышта) канышаш кечыжым йодын налын, мелнам кӱэштын, подкогыльым ямдылен, шылан пареҥгым шолтен – ӱстембал тич сийым поген. Чаманаш логалеш, унаже мый гына лийым, мом ыштет…
– Теве Илибаевам колен колтен да ялт тулыкеш кодынам. Тудо эре мыйым кумылаҥден шога ыле. «Возо, возо» манеш ыле. Телефон дене кунам мые, кунам тудо звонитла, кунам куан, кунам пеш ойго. Омем уке я йокрокланымем годым книгажым ӱмбала-ӱмбала лудам, – манят, Зоя Семеновна верже гыч тарванен, вес пӧлемыш ошкыл колтыш. «Шортеш. Шортын налешат, толеш», – мыйын ӧрмалген ончалмемым тогдаен умылтарыш Таис.
Мария-Маша Илибаева ден Зоя Семеновна улыжат ик гана, ито корнывожеш веле вашлийыныт, жапшат пеш ятыр эртен: Илибаева серызе дек толеш улмаш, а тудыжо Тошкем кожлаш эҥыжым погаш тарванен. «Мӧҥгӧ пешак кондынем ыле, нимыят ыш тол», – манят, мутшым умбакыже шуйыш:
– Ой вет айдемыжат, айда кийыме мландыже пушкыдо лийже, ӱмыржым общежитийыштак илен эртарыш, калтак, кеч ик пӧлеман пачерже лиям ыле… Кузе пашам ыштыман? Кузе возыман? Ойла ыле, южгунамже тӱҥалыт гын, сӱан гай, манеш. Йӱшӧ-влакат лийыныт, витне, – ик жаплан шыпланыме гай лие, вара адак мутланаш кумылжо лекте: – Колымыж дечын иктаж кок арня ончыч кутырымо. «Маша, – манам, – тыгай шучко жап, комнатетшым тунарак чот ит тӱч, манам»… Шижалтеш ала-мо, ала-можо ойлыктен…
Зоя Семеновна кылмыктыме снегым луктеш, чаткан тӱрлымӧ подкогыльыжым кидешемак кучыкта – чайым йӱына. Сылнымут, возымо паша нерген мутым кызытеш огына тарвате, тидым-тудым веле кутыркалена.
– Анатолий Иванович Мокеев дене кылна уло. Звонитла-а, мыйже «адак под мухой» улат» манам. Орвуяже ок йыҥгырте. Тудыжо: «Ой, Зоя Семеновна, тыйже кузе тыге пален шуктет, нерӱпшетшак тыгае мо?» – ышталеш.
– Вара мом кутыреда?
– Ой, чыла кутырена. Тудо вет пашажым мемнан Элпанур школ гыч тӱҥалын. Самырыкше годым туныктышо ыле.
– Сылнымут пашаже нерген ойла уке?
– Ӧркана… Мыйже ом возо гын, ом возо, манам, мый вет тыйын семын ушем член омыл, тый давай возо, манам. «Йӧра, йӧра» малдалеш.
Зоя Семеновна Василий Гороховын илышыже нерген йодыштеш, «Возашыже возет да, гонорарже пеш изи, писатель-влак кузе илат гын?» ман колта, редакцийыштына ыштыше Галина Кожевниковалан саламым ойла – тыге мут ярымна иктеш ушна.
Зоя Богданова пеш вара, вачӱмбакыже ятыр ийготым пыштымеке, серкалаш тӱҥалын. Возымыжо ондак «Марий коммуна» (вара «Марий Эл»), район газетлаште, «Ончыко» журналыште печатлалтыныт. Икымше книгаже «Шӱм-чон сескем» маналтеш, «Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт 2018 ийыште луктын. «Мо возаш таратен?» йодмемлан шешкыже Таисия Федоровна умылтарен пуыш:
– Ача Алексей Илларионович колымек, ава пеш ойгырыш. Шортынат ок керт, кӱэмалтын, ик тылзе ойгыра, весе, кумшо тылзе йӧслана. Чодыраш да монь лектын коштеш – нимат ок полшо, лучо мыят колем манын ойлыштеш, – Таис мутшым умбакыже шуя. – Вара мыланна кутыраш тӱҥале. Икте нерген ойла, весым шарналта – чарныде каласкала. Нуно ача дене коктын мутланен тунемыныт. Ойлена: «Ме вет огына пале, аве, кӧн нерген ойлет», тунам Витя пелашем темлыш: «Тый лучо возо, теве газетыш возо, журналыш».
Вес эргыжат, Михаил Алексеевич Богданов, ойым луктын: «Чынак, авай, илыш опытет, шинчымашет дене тый мемуарым возен кертат».
«Тӧчен ончышаш» шоналтен тунам Зоя Семеновна. Икымше произведенийже «Ила ялыште салтак» – шешкыжын чӱчӱжӧ Токпулат Ямбатрев нерген очерк лийын. Книгашке «Тудо лийын салтак…» вуймут дене пурен. Утларакше шарнымашым да очеркым возен: «Шочмо ялын эргыже» – верысе «Победа» озанлыкым вуйлатыше Александр Павлов нерген, «Улыт нуно мужыр шӱшпык гай» – ӱмыржӧ мучко шофёрлан тыршыше Иван Николаевич ден ӱмыржӧ мучко дояркылан ыштыше Зоя Семеновна Смирновмыт нерген, «Лийын тудо ура чонан айдеме» – Григорий Егорович Айтуков нерген. Кажныже посна сылнымут произведений семын лудалтеш. Адакшым йомаш тӱҥалше очерк жанрын уэш вияҥмыжым ужына.
– Тыланда, Зоя Семеновна, сюжетым шонен шинчен орланаш ок перне. Геройда-влак пелендак илат, – мутна теве ынде сылнымут велыш лупшалте.
– Чылажат илыш гыч налалтеш. Книгаш пуртымо эн кугу произведений, «Шӱм-чон сескемым» тыгак палемденам: илышем гыч повесть. Но теве «Сапун курыкын геройжым» возымем годым йӧсланышым. Мо, мыйже Сапун курыкышкет миен коштын омыл вет, ужын омыл. Тудо «Ончыко» журналеш гына савыкталтын, кумшо книгам погаш кӱлеш да кидем ок шу. «Машенькам» возышым – тӱҥалтыш гыч мучаш марте манме гай омешем ужынам. «Сӧрымӧ пиал» повесть «Марий Эл» газетешда савыкталте, тудымат… Писатель-влакын ала-могай тыгай эпидемийышт, заразышт уло: вуйышко ала-мо тугане пурен лектеш да пералтен налеш – шич да возо. Ситыдымыжлан омешат конча.
З.С.Богданова (Кузнецова) 1936 ий 2 августышто Кужэнер район Пукшамбал ялеш шочын. Тений 85 ийым тема. 1954-1958 ийлаште Йошкар-Оласе педучилищым тунем лектын, Токтайбеляк школышто детдомысо йоча-влакым туныкташ тӱҥалын, вара икмыняр ий Йӱледӱр школышто, райкомышто тыршен. Но чонжо школышкак шупшын, тыге Токтайбеляк школышто вер лекмеке, уэш ты школыш пӧртылын, руш йылмым туныктен.
– Антонов Ивукым паледас. Аважым Олма кова манына ыле, лӱмжымат ом шарне. Олмасадышт кугу ыле, мешак дене рвезе-шамычлан олмам конден пукша ыле. Мый декем лумын школыш мия да «Э-э, ӱдырем, тый Ивукемын мурыжым палет вет, тудым гына муралтен колто, вара Ивукемым ужмем гай чучеш, манеш ыле, – Зоя Семеновнан йӱкшат яндар, ожнысыжлак муралтен колтыш:
Ужам тора гыч Тоски ялым,
Миен шуаш моткоч вашкем.
Палем мый, авам куаналын
Налаш лектеш ваштарешем.
Тиде кечылаште Зоя Семеновна поэтын йолташыже Соколов Василий Григорьевич нерген «Фронтовик, романтик, реалист» шарнымаш-очеркым возен пытарен.
1962 ийыште Богдановмыт Параньга районыш кусненыт, Зоя Семеновна кок ий Олор школышто, вара сулен налме канышыш лекмешкыже Элпанур школышто руш йылмым да литературым туныктен, завучланат тыршен. Ончыкылык пелашыже Алексей Илларионович Богданов дене пырля Марпединститутышто тунемыныт, пырля комсомол путевко дене сӧреман мландыш миеныт. Илларионыч дене 48 ий пырля иленыт, пелашыжын колымыжлан тений 17 ий лиеш.
Кокымшо книгаже «Илыш корно – тӧрсыр корно» чылт автобиографий негызеш шочын. Тыште автор лӱм-шамычымат вашталтылын огыл, шкежат, ашнаш пуымо шӱжаржат тыштак улыт.
– Те йӱдымат кынелын возеда? – йодам.
– Кечывалым пеш возымаш уке: то тиде, то тудо, то икте мешая, то весе. 11 шагат йӱд марте телевизорым ончем, вара ик шагат чоло мален налам. Нуно малаш возыт – мый мален кынелам. Пелйӱд гыч 6 шагат эр марте ом мале. Ик йӱдым вуйышко возем, вес йӱдым уже шонымо ок кӱл, возо гына – кид шке кая, – тыге манят, Зоя Семеновна вес пӧлем гыч кум сумкам нумалын кондыш, туштыжо – тич оригинал-влак. Тетрадьын ик могырешыже гына воза, вес велыш ешаркала, тӧрлатылеш, жапым ончыктылеш, теве ик вере сералтен: «Малаш лӱдам, давлений пеш кугу, 176/105». Кагазеш возымек, шкежак компьютерыште пога. «Южгунамже, ала-мо тугай лектын шинчын манын, почешна коштеш. Йоҥылыш темдал колтымыжым тӧрлена», – шыргыжалын пелештыш шешкыже.
«Мый писатель ушемыште ом шого», – ойла автор Богданова. Но тиде тӱҥ огыл, шонем. Зоя Семеновна – тачысе кечылан марий сылнымутнам пойдарыше ик чолга серызе. Возымо пашажын негызше пеҥгыде – 35 ий руш йылмызылан (словесниклан) ыштыме паша опытшо. Автор-влакын, мутлан, саде Илибаеванак, Алексей Александров-Арсакын, Вячеслав Абукаевын да молынат произведенийыштым Зоя Семеновна кум-ныл пачаш лудеш. Тыге умылтара: «Первый ганаже – мо лиеш, мо лиеш манын сюжетым эскерет. Вара келгынрак лудат, кумшо ганаже йылме ойыртемым эскерет, критик семынат ончалат».
– Мыйжын йылмемже ушан йылме огыл, простой, калыклан йӧршӧ, – малдалеш. А мый ешарем: лудаш куштылго йылме. Арам огыл ятыр ойлымашыжым, шарнымашыжым Марий Эл радио дене чумыр марий калыклан колышташ темлат.
Богдановмыт ныл эргым да ик ӱдырым ончен куштеныт. Геннадий эргышт «Кугу Какшан» заповедникын шанче пашаеҥже, Юрий Алексеевич илышыжым УФСИН системе дене кылден, Михаил Алексеевич 25 ий утла Параньга районысо Усола школын директоржылан ышта, Людмила Юрий изажын корныжым тошка, а Витюк эргышт ава пелен ила. Тудо аван эҥертыш, суртым кучышо. Чыланат илыш корныш пеҥгыдын шогалыныт, ешан-шочшан, сурт-печан улыт. Зоя Семеновнан уныкаже, кугезе уныкажге шотлаш гын, кандашын улыт. Ик-кок кечылан толын темыт, пӧрт гӱжла, каен пытымекышт, кова йокроклана, уэш толмыштым вучашат тӱҥалеш. Пӧрткӧргым оласе гайым йӧнештареныт, пӧлемлаште пеш шуко пеледыш уло, мийымына годым апрель кыдал ыле, а нунын окнаште кияр шочын кечалтын. «Ик-кокытшым кочна» – каласыш шоҥго озавате. Таис шешкыже пашалан пеш кожмак.
Кузерак ила Калык туныктымо пашан отличникше, пашан ветеранже, «Орден материнства» дене палемдалтше ялысе серызе ӱдырамаш? Зоя Семеновна Элпанур ялыште «Ончыко» журналым шаркала, ӱмаште да тений шочшыжо-влак кокронавирус черлан кӧра уремышке пешыжак огыт лук, сандене скандинав тоям налешат, кудывече йыр коштеш. Телым пашалан пеш ӧреш, теве пошкудо самырык ӱдырамашлан ик кугу сумка мундырам шӱдырен пуэн. Кеҥеж толеш гын, илыш почылтеш: ик кечат мӧҥгыштӧ ок шинче, эре чодыраште.
Ялысе илышым эскера, кузе сайракым ыштышаш верч шонкала. Нунын суртышт 3-шо Новая уремеш верланен, улыт эше 1-ше Новая, йочасад Новая. «Сайлымаш, перепись годым пешыжак йӧнан огыл. Шонымемже дене Садовая лӱмым пуышт ыле, урем вуйышто олмасад уло, – манеш. Вара кидшым лупшалеш: – Ай, мый дечем поснат палат, мыйже мо?» – ышталеш.
– «Шыжымат пеледыш пеледеш» произведенийым возаш кумылем уло, ала повесть, ала романат лийын шуэш. Кузе марием тунемаш кая – тышеч тӱҥалнем, кузе илышна Параньга районышто эрта … Иктым пуртынем – кузе шӱмышкем ий падырашым кудалтен – тидымат возем гын, нимат огыл вет? Сайжат-осалжат лийыныс, тидыже мыйын илышемыс, – ончыкылык паша нергенат мут лекте.
Унала мийымем годым уремыште шошо лавыра, вӱдшор ыле, а кызыт теве ломбат пеледалтеш. Пӱртӱс ылыжеш, илыш умбакыже шуйна, Юмо тазалыкым пуыжо тыланда, Зоя Семеновна, а сылнымут…. Тудо ик гана шӱмешда пижын гын, нигушкат ок йом.
Л.СЕМЕНОВА
