Советский район Монаҥмучаш ялыште илыше-влакым мо тургыжландара?
Корно ӱмбалне верланен
Тиде ял Алексеевский посёлко деч кум километр, а Шернур-Йошкар-Ола кугорно деч ик километрат пеле коклаште, верланен. Ял гочак Кельмаксола велыш бетон плита дене ыштыме корно шуйналтын. Тыге тышке талукын кеч-могай жапыштыжат логалаш лиеш. 2017 ийысе данный почеш, тыште 66 еҥ илен. Алексеевский посёлко деч вара эн кугу ял кокла гыч кокымшо верым айла. Ончычшо «Дружба» колхозын рӱдӧ илемжылан шотлалтын, варажым кумдаҥдыме «Алексеевский» госплемзавод дене ушеныт.
Ме тышке толмо деч ончыч тыге шоналтышна: ял корно ӱмбалне, тыгак Йошкар-Ола дечат мӱндырнӧ огыл верланен, тугеже тыште удан огыл илат. Но мӧҥгешла сӱретым ужна.
Ял администрацийыште мыланна тыге ойлышт: мо шотышто умылен налаш кӱлеш, ме Альберт Валерианович Никофоров деке йыҥгыртена. Тудо мӧҥгыштыжак, тендам вашлийын, ял нерген каласкален кертеш. Ме тыгак ыштышна.
Ондак тыште илыш шолын
А.Никифоровын кермыч дене чоҥымо пӧртшӧ корно воктенак верланен. Тудо тӱжвач ончалмаштат, кєргє могырымат моторын коеш да чылажымат шот дене ыштыме. Пакчаште мӱкш омарта-шамыч койыт.
— Мый ешем дене тиде ялыш 1987 ийыште илаш толынам, — каласкала Альберт Валерианович. – Шочынжо Морко район Тыгыде Морко гыч улам. Пелашем, Алевтина Ивановна, тыгак Морко район гыч. Ончычшо Моркышто «Сельэнрго» предприятийыште пашам ыштенам. Шӱжарем, Людмила, Алексеевский посёлкышто илен да тудын темлымыж почеш тышке илаш толынна. А тиде ялыште илыме верлан ончычсо школ, библиотеке, медпункт олмым ойырен налынна. Пырдыжышт веле кодыныт ыле,чыла пужаш, эрыкташ логалын.Тунам, кандашлымше ийлаште, илыш чынжымак шолын. Республикыштат кумдан палыме «Алексеевский» госплемзаводышто паша лыҥ лийын. Монаҥмучаш ял кокымшо отделенийын рӱдо илемжылан шотлалтын. Мландыже гына кок тӱжем наре гектарыш погынен да озанлыкыште эн кугу отделений лийын. Шурно чаплын шочын, пырчым нигушко опташ лийын. Мый тунам электриклан да склад вуйлатышылан пашам ыштенам. Тыште ўшкыжым пукшен єрдыктареныт, презым ашненыт. Пырчым эрыктен коштымо, пареҥгым сортироватлыме пункт, склад-влак да молат лийыныт. Гаражыште шуко технике шоген. Еҥ-влак пашам ышташ тышке эсогыл Алексеевский посёлко гыч коштыныт. Шуко калык илен. Икманаш, весела лийын, чылажат вияҥын, калык сайын илыже манын ышталтын. Элысе реформо чыла пытарыш.
Никифоровлан кызыт витле индеш ий. Пелашыж дене кум эргым ончен куштеныт. Ынде вич уныкан улыт. Ик эргыже тышанак илаш коднеже улмаш, да шешкылан тыште келшен огыл. Пачерым олаште налыныт.
Альберт телым Советский посёлкыш пилорамыш пашам ышташ коштын. А пелашыже «Акашевский» сурткайык фабрикыште пашам ышта. Кодшо ий марте тудын да эше ик ешын ушкалышт лийын. Но исыреш кодыныт, да ужалашышт пернен. Шӧрым ужалаш Никифоров шке машинаж дене Алексеевский, Юбилейный посёлкылашке, Ежово селашке кудалыштын. Эше Газель машинаже уло. Тудын дене кеҥежым кургым шупшыкта. Ынде Никифоров казам налын. Ӱшкыжым пукшен єрдыктара. Тыге паша сурт пеленак сита, да кызыт эре мӧҥгыштыжє.
— Ялыштына кызыт ныл еш гына казам ашна, моло вольык кодын огыл, —
тургыжлана А.Никифоров. – Эсогыл чывым ашнаш ӧрканат. А вольыкым ашнаш йєн ситышын. Кургым кунар шонет, тунаре ямдыле, ит йогылане веле.
«Алексеевский» озанлык панкрутыш лекмеке, мландыжым «Шойбулакский» госплемзавод курал-ӱда.
— Тиде озанлык пасушкыжо аярым шава да мыланем, мӱкш ончышылан, тидын нерген ок увертаре, — ойла Альберт. – Тыге мӱкшлан шагал огыл эҥгек ышталтеш. А мыланем ял илыш келша, тыште ласка. Теве Алексеевский посёлкышто илыше-влаклан куштылго огыл, поснак мардежан годым. Ик могырым сєсна комплекс, вес велым чыве ферме верланеныт да уда пуш шарла. Шўлаш неле. Тыгайыште илымет шуэш мо? Терысым пасушкат луктыт. Йӧра кеч тудым варажым мландыш куралыт.
Я тиде уке, я тудо уке
Таче тыште у пӧртым нигє ок чоҥо. Пытартыш гана кермыч пєртым Алевтина Силантьева нӧлтен. Ял уремыште йоча йӱк ынде шукертсек ок шокто. Школышкыжат уло яллан ик йоча коштеш. Утларакше шоҥгыеҥ-влак гына илат. Самырык-влак тышан илаш огыт код, ӧрдыж гычат толшо уке гын, ик тӱҥ амаллан пӱртӱс газ укелыкым шотлат. Кунам тудо лиеш – нигӧ раш каласен ок керт.
Вӱд шотыштат йӧсланен илат. Ончычын, госплемзавод улмо, ферме-влак пашам ыштыме годым, вӱд ялышкак толын. Вара чылажат пытен, лыпланен.
Тысе калыклан медпунктыш Алексеевский посёлкыш кошташыже перна. Газет ден журналым посёлко гыч кєлан логалын, тудлан пуэн колтат да тыге чыла. Сандене подпискым ышташ кумылан-влак тыште уке улыт. Лачак пенсийым Морко гыч машина дене кондат. Автобуслан шогалаш лӱмын остановкым чоҥымо гынат, тышке нимогай общественный транспорт ок кошт.
Ме ялыште илыше моло еҥ-влак денат вашлийын мутланышна. Теве В.Силантьев тыге ойла:
— Ялна корно ӱмбалне верланен, сандене кастене да йӱдым кошташ лӱдыкшӧ. Ончыч уремым волгалтараш кандаш светильник лийын, ынде иктат уке. Пич пычкемыш. Шошым вӱдшор годым урем дене эрташ поснак чот лӱдыкшӧ. Тышке арнялан кок гана райпон автолавкыже толеш. Кеч эн кӱлешан сатужым налын кертына. Пу шотышто нелылык уло. Теве мый пошкудын тошто пєртшым пужен олташ кучылтам. Озаж дене кутырен келшенам. Мый Российын почетный доноржо улам, ӱмырем мучко ныл ведра наре вӱрым сдатленам. Тидлан кєра витле вич ияшак пенсийыш лектынам. «Энерготехмонтаж» предприятийыште сварщиклан пашам ыштенам. Мемнам йӧршеш монденыт, пуйто меже уке улына. Кодшо гана ял администраций гыч толыныт ыле. Шўкшак кышкыме вер шотышто кутырышт. Но погынымашке толшыжо пеш шагалын улына ыле. Ик контейнерым корно воктеке шындышт. А вес урем мучаш гыч кє тышке шўкым конден кудалта?
Мутланымашке пенсионерке В.Сергеева ушныш:
— Мыланем кок пачашан кермыч пӧртыштӧ кум пӧлеман пачерым пуэныт ыле. Ынде яра шинча, аварий лӱдыкшанлан шотлалтеш. Мый тушто йочам-влак дене прописатлалтше улам. Ойлат, тыгай пӧрт олмеш уым чоҥышаш улыт. Но кунам – але пале огыл. Шӱкшакым кышкыме контейнер шотыштат умылыдымаш уло. Ме тушко шумеш кунам нумалын шуктена. Погынышыжым йӱлатена. А шӱклан тӱлаш йодыт.
Яра шинчыше кок пачашан пєрт воктене пенсионер П.Анисимов дене мутланышна.
— Теве шошым кугу вӱд тольо гын, корно пыта, урем гоч вончаш ок лий, оҥам опташ перна. Поснак шоҥгыеҥ-влаклан неле.
Ончыкыжым мо вуча?
Тыгай ялыште лият, верысе калык дене мутланет да иктешлымашке толын лектат: тыгай ял-влак койын пытат, лунчыргат, волгыдо ончыкылыклан ӱшан уке гаяк. Ялым кочо пӱрымаш вуча гын, очыни, тысе илыш верч вуйын шогышо чолга, поро пашалан тӱҥалтышым ыштен кертше еҥ укелан кєра. Вет ӧрдыж гыч толын, тыланет нигєат нимомат ыштен ок пу. Манмыла, шортшо азалан чызым огыт пу.
В.Смоленцев
Авторын фотожо.
