Морко районысо Унчо кундемыште шым ял (Унчо, Шлань, Шӱргӧ, Муканай, Ямбатыр, Шап Унчо) да Уньжа посёлко шотлалтыт. Тачысе лаштыкыштына Паймыр ял нерген лудаш темлена.
Пеш шукерте ожно Тошто Унчо лӱман ял лийын. Тушечын мотор верым кычалын, Митькан кугыза кореман верыш толын лектын. А туштыжо моткоч шуко памаш йыргыктен лектын. Чылаже шымытышкат шуын маныт. Тиде верыштак вич пӧрт лийын. Изи урем коремлан кутышеш, кечывалвел гыч йӱдвелышкыла, шуйналтын. Тиде вер кугызайлан келшен да илаш кодын. Тудын эргыже-влак лийыныт. Иктыжын лӱмжӧ – Паймыр. Но трукышто тудлан ала-мо келшен огыл да касвел-эрвел могырыш пӧртым чоҥен. Тыге тудын воктекыже вес пӧрт-влакат шочыныт. Ял кушкын, тӱзланен.
— Эше изиракем годым уремын кажне велыштыже 21 пӧрт лийын. А вара эркын-эркын ял гыч каяш тӱҥалыныт, — шарналта йоча пагытшым ты ялыште илыше Василий Прокопьев.
Кызытат ял йыр пушеҥге-влак кушкыт. Чылаже лу пӧртыштӧ илат. Командировко дене тылзе ончыч мийымына годым ялыште тымык ыле. Урем дене эртыме годым шаршудан корно кок велне поланвондышто, шем пызлыште лӧзаҥше саска-влак моторын койын кеченыт. Модын куржталше икшыве-влакат койын огытыл, очыни, школышто улыт, шоналтенам семынем. Теве изурем тураште колт-колт йӱк солныш: Ирина ден Валерий Романовмыт пуым шелыныт.
— Мемнан кундемыш газ пуч ок тол, сандене телым пу деч посна илен лекташ ок лий, — ойла озавате. — А телылан кызытак ямдылалтман.
Мутат уке, кажне еҥ йӱштӧ пагытлан кеҥежым, шыжым ямдылалтеш. Поснак Паймырыште илыше-влаклан тидын нерген шоналтыман, вет телым тиде ялыш иктаж транспорт дене пураш — манаш веле! Телым поран корным веле огыл петыра, капкамат, эсогыл пӧртат лум дене уралтеш. Тидым изиракем годым шкеат колынам ыле. Но теве Василий Николаевичын ойлымыжо эшеат ӱшандарыш:
— Ялна касвел гыч эрвел могырыш верланен. А телым йӱдвел гыч толшо поран мемнам ок чамане. Пошкудо-влак погынен, петырналтше пӧртыш лумым куэн корным почмо нерген кугурак-влак шуко гана ойленыт. А мыланна, йоча-влаклан, тунам моткоч оҥайын чучын, тушечын калай вол дене мунчалтенна, юарленна. Тыгак корем воктенысе нӧрӧп ӱмбачат чыж-ж веле койынна. Курыкын кужытшо кумшӱдӧ-нылшӱдӧ метрышкат шуэш ыле.
Ял покшелне памаш. Тудым вончен лекташ йолешке-влаклан изирак кӱвар уло. Тиде памаш уло ял калыкым йӱкта.
— Вӱдшӧ пеш сай, тамле. Чайлан, кочкаш шолташ монь чылан тушечын, а вольыклан кудывечысе таве гыч налына, — ойла В.Прокофьев. – Памашым кажне ийын, тӱшкан погынен эрыктена, куштырам кораҥдена, йырже теҥгыл-влакым тӧрлатена.
Школ деч вара вузым тунем лекмеке, шочмо кундемыш шагалже годым самырык-влак пӧртылыт. Тиде ялыштат тыгак. Пытартыш гана кум ий ончыч лач ик пӧръеҥ пӧртым чоҥен. Самырык-влак я Озаҥыште, я Йошкар-Олаште але эше торарак кундемыште ешышт дене илат. Лач кеҥежым тыште йоча юарлыме йӱк шокта, вет ӱдыр-веҥышт, эрге-шешкышт, уныкашт-влак толыт.
Тиде ял гыч лач ик ӱдыр (Кристина Архипова) Унчо школышто тунемеш. Йӧра кеч ончычсо семын пасу, ото гоч йолын эртыман огыл, а школ автобус кондыштара.
— Школышто 1960-1970-ше ийлаште тунемынам. Тунам ме ик классыштак индеш йоча Паймыр гыч лийынна. Ончыч ялыште йоча куржталыштын, — палдара Василий Николаевич. — А шке жапыштыже Унчо школышто мемнан ял гыч 27 тунемше лийын манын ойлат. Вет тунам кажне суртышто 6-7 йоча кушкын.
Тиде ялыште иктаж коло еҥ ила. Василий Николаевич эн кугурак ийготан пӧръеҥлан шотлалтеш. Пелашыже Лидия Петровна дене шым йочам ончен-куштеныт, йол ӱмбак шогалтеныт. А кызыт кажныже тӱрлӧ вере ила. Коктынат сулен налме канышыште улыт.
Тиде ялыште пашаш коштшо еҥжат икте веле — Леонид Григорьев. Тудо верысе «Передовик» ялозанлык артельыште трактористлан тырша. Сандене тудлан кажне кечын Унчыш кошташыже перна.
Ялыште кевыт, медпункт монь уке, пошкудо ялыш коштыт. Туге гынат тыште илыше-влак икте-весе дене келшен, ик ой дене илат.
— Тыште шочын-кушмеке, ешым погымеке, ӧрдыж кундемыш кайыме ок шу. Шочмо вер — эн шерге, эн лишыл, — манын мучашлыш шке ойжым В.Прокофьев.
Алевтина Байкова.
М.Скобелевын фотожо.
