ТАЗАЛЫК

Вуйдорыкет пудыратылат – йодышлан вашмутым муат

Тӱрлӧ чер ваштареш кучедалаш да таза илыш-йӱлам кучаш кумылаҥдыме мероприятий-влак кышкарыште 15-21 июль Вуйдорыкым аралыме арня семын палемдалтеш.

Нӧргӧ вуйдорыклан сайын вияҥаш полшышо кандаш пайдале каҥашым Марий Эл Тазалык аралтыш министерствын эмлыме-профилактике полыш пӧлкажын консультантше Лариса КРАСИЛОВА (снимкыште) темла.

Диетым кучыза

Кушшо организмлан шот дене вияҥашыже пайдале кочкыш кӱлеш. Тудлан питательный веществам ситараш манын, йочан рационышкыжо емыж-саскам, пакчасаскам да ужар кушкылым чӱчкыдын пуртыза. А теве фаст-фудым, шере тамым пуышо искусственный веществан газаҥдыме напиткым, тыгак шере кочкышым лучо йӧршын кораҥдыза.

Азан эн пайдале кочкышыжо – ава шӧр. Тудо пеҥгыде иммунитетым веле огыл, тыгак таза да сайын вияҥше вуйдорыкым ышташ полша. Тидланже аван шӧрыштыжӧ улшо коя, витамин да пайдале микроэлемент-влак йӧным ыштат. Чызым пукшымо дене ньоган нерве, чогашыл да лу системыже-влак сайын вияҥыт.

Кӱлдымӧ койышым кудалтыза

Вуйдорыклан психоактивныйлан шотлалтше чыла вещества: тамак, арака, наркотик – зияным ышта. Нуно вуйушым весемдат, личностьым кече еда шалатен, шотан еҥ-влак дене кылым кӱрлын, угыч да угыч шупшаш, йӱаш але уколым ышташ таратат. Вуйдорыкым психоактивный вещества деч аралыме эн сай йӧн – кӱлдымӧ койышым, тамак, арака да наркотик дене кылым, вияҥдаш гала, кояшат ок кӱл.

Мӱшкыран ӱдырамашын тамакым шупшмыжлан кӧра аза шуэн огыл лугыч лиеш але начар тазалыкан шочеш. Ончыкылык авалан тамакым кудалташ, тыгак тудын шикшыжым ӱпшычмӧ деч эскералташ кӱлеш. Тамакыште азан вуйдорыкшылан зияным ыштыше пеш шуко осал вещества уло. Нуно ӱдырамашын шупшмыж годым вӱрыш логалыт, вара кислород да кочкыш дене пырля вигак аза деке каят. Никотин икшывын вуйдорыкшылан шот дене вияҥаш кугу чаракым ышта, эсогыл тудын структуржым вашталта. Ончыкыжым тыгай йоча неле койышан, палынак изи интеллектан лийын, тунеммаштат иктаҥашыже-влак деч почеш кодын кертеш.

Физзарядкым ыштыза

Икшывын иммунитетшым пеҥгыдемдыме, ушыжым – когнитивный моштымашыжым – вияҥдыме эн проста йӧнлан физический упражнений шотлалтеш. Тудым кажне кечын да чын ышташ гын, уш вияҥеш, тунемаш кумыл лектеш, вуйдорыкыш вӱр сайын толеш, да тудлан шот дене пашам ышташ йӧн ышталтеш.

Икшыве дене мутланыза

Йочан вуйдорыкшо сайын вияҥже манын, ача-авалан шочшышт дене утларак жапым эртараш кӱлеш. Нӧргӧ вуйдорык кумылым вӱчкышӧ да сай шарнымашым кодышо йырвелыште гына келшышын вияҥеш. Тек тиде тӱрлӧ сӱрет, образ, йӱк, пуш лийыт, эсогыл ала-мом уым але ӧрыктарышым кучен ончымо ӱмыр мучкылан ушеш кодын кертеш! Йырвелыште мо ышталтеш гын, икшывылан чылажымат умылтарыза, тыгак тудым чӱчкыдын ӧндалза, шупшалза, моктыза, вашешыже шыргыжса, кажне ӱжмыжлан йӱкым пуыза але вашештыза. Кугыеҥын чурийым куптыртылмыжо, кидым лупшкедылмыже, мутшо изи йочалан могай-гынат иктешлымашым ышташ полша.

Модын вияҥдыза

Йочан вуйдорыкшым тӱрлӧ модыш полшымо дене вияҥдаш йӧнан. Тидыже икшывым келшышын мутланаш, шонкалаш да шонен муаш, шкем эскераш туныкта. Поснак парняшан модыш  пайдале. Тудо кидварням лывырта, вуйдорыкышто мутланымылан да шонымылан мутым кучышо рӱдер-влакым вияҥда. Сӱретлыме, нерынчыме, аппликацийым ыштыме нергенат мондыман огыл. Кид лывыргылыкым йодшо чыла паша кӱлешан, сандене руашым пырля нӧштылаш але печеньым кӱэшташ ӧрман огыл. Икшывылан тыгак парняшан чиям, кинетический манме ошмам, пушкыдо пластилиным налын пуыза. Шнуровко, сортер, пазл, вуйым пудыратылше модышат нимынярат уто огыт лий.

Семым колыштса

Шӱм-чонлан келшыше сем – тунемаш кумылым лукшо дофаминлан, тудым вес семынже эше пиал гормон маныт, ышталташ амал. Тыгак йоча шуко мом чын умылаш тунемеш. Музык дене заниматлалтше икшывын ушыжо иктаҥашыже-влак деч палынак сай.

Книгам лудса

Икшывым книга дене изиж годымак палымым ыштыман, сандене тудым кечываллан але йӱдлан малаш пыштыме годым йомакым мойн лудмо койышым йӱлашке савырыман. Ава шӧр дене веле илыше аза мутын йоҥгалтмыжым, интонацийжым, ритмжым шижын да умылен кертеш. Йоча мутым ок пале, ойлен ок мошто гынат, уверын книга гыч лекмыжым жап эртыме семын садак умыла. Тиде лудаш таратыше кумылым арален кодаш полша. Изи ийготыштак лудаш тӱҥалше икшыве-влак поян да грамотный йылме дене мутланат, тӱткышым жапыштыже ойырен моштат.

Телевизорым «ида ороло»

Кок ияш деч изи ийготан йоча-влаклан телевизорым ончаш огеш темлалт. Тылеч кугурак икшыве-шамычат экраным кечыште 2-3 шагат деч шуко «оролышаш» огытыл. Гаджет денат тылеч кужун пайдаланаш чарыза. Шуко жапым экран ваштареш эртарыше йоча тунеммаште почеш кодаш, начарын малаш, уто нелытым погаш, аздаралташ тӱҥалын кертеш. Телевизор тыгак йоча ден ача-ава кокласе кылым луштара.

Икманаш, вуйдорыкын тазалыкше айдемын илыш-йӱлаж дене чак кылдалтын. Сандене утларак тарванылза, пайдале продуктым кочса, мален темза да шкендам кумылым вӱчкышӧ событий-влак дене чӱчкыдынрак куандарыза.

М.ИВАНОВА ямдылен

Марий Эл Тазалык аралтыш министерствын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий