29 августышто педагогике науко кандидат, Россий писатель ушемын еҥже, прозаик Анатолий ИШАЛИНЛАН (ТУЛАЙЛАН) 70 ий темеш. Пошкырт кундем Мишкан районын шочшыжо еш да паша пиалжым Марий Элыште муын, мер пашаште чолгалыкым ончыкта, тыгак серызе-влак радамыш ушнен.
Таче писатель дене журналист Лидия СЕМЕНОВАН мутланымашыжым лудаш темлена.
Л.С.: Анатолий Сергеевич, кодшо ийын тыгайракак жапыште мутланен шинчымына годым ойлышда: юбилеемлан шканем пӧлекым ыштынем, «Пиалан лийза» книгамым ешарен, уэмден, тӧрлен, Марий книга издательсве гоч лукнем манын. Шонымашда шукталте?
А.И.: Тӱҥалнем таумут гыч: юбилей вашеш лудшо-влаклан илышем, творчестве могырем, кызытсе илыш нерген шонкалымем ончыкташ тыршымыда – кугу деч кугу пӧлек.
Да, книгам нерген мутланымым пешак шарнем да, куанен каласем, книга лекте. Тӱвыра министерстве книгамлан шийвундым ойырыш. Марий книга издательстве, директоржо Эдуард Иманаев, редактор Геннадий Ояр уло кумылын книгам савыкташ ямдылышт. Книга чапле толын лекте. Сай кагаз, шотан переплёт, профессионал макетирований – чыла куандарыше лийыч. Возаш шичме деч вара жап утыждене шуко эртыш. Лудшем-влак палат: икымше «Школ» книгажым мый возаш тӱҥалынам 2001 ийыште. 2009 ийыште «Ончыко» журналеш савыкталтын да лудшо-влаклан у серызе лӱмемым ончыктен.
Л.С.: Кызыт могай усталык шӱлыш дене иледа? Мом возеда?
А.И.: Шӱлыш? Очыни, тӱрлӧ. Возымо паша тыйын илышет гыч кораҥда чаманыде родо-шочшетым, йолташет-влакым. Палымет-влак шижде шулат. Йӧра кызыт телефон, смартфон, интернет уло. Кылым кучаш нуно сайынак полшен шогат.
Мом возем? Возем шуко. Чӱчкыдынрак – писательын дневникшым. Молан? Кызытсе илышнам умылаш тыршен, илышын йыжыҥже-влакым, тӱрлӧ сынжым мондыдымашын. Илышнам аклаш тыршен да шонымашем-влакым эрласе кечылан кодаш тыршен, очыни… Да, мый шкемым туныктенам (да-да!) вуешем возаш. Пӱтынь главам я ойлымашым автобусышто кайышыла шонкален-шонкален возем. Мӧҥгӧ пӧртылын, вара компьютерыш кусарем. Тидлан шкендым туныктыман веле. Тыште йӧсыжӧ уке.
Возем? Эртыше телым 300 лаштык возалте – «Кудо: чоҥыш» роман-притчын кокымшо книгаже. Икымше книгаже «Кудо: тӱҥалтыш» маналтеш. Тиде самырык-влаклан философий шӱлышан шонкалымаш. Кузе ме илыш корнынам чоҥышаш улына? Калыкнан могай амызе пагыт гыч саклалт толшо ойжо-влак мемнам пеҥгыде корно дене наҥгайышаш улыт. Кӧ тидым ыштышаш? Могай мудречна-влак? Шонем, ужам – тиде шуко книган роман лийшаш. Молыжым илыш ончыкта.
Л.С.: Те серызе семын лачак «Пиалан лийза» роман-трилогий дене палыме лийда. Вара исторический темыш куснышда. Ала умбакыжат марий интеллигенцийын пўрымашыж нерген возымыдам шуяш ыле…
А.И.:Сай йодыш манаш веле. Тау!.. Тыште тыгерак: «Пиалан лийза!..» роман-трилогийым вет шуко лудшем аклаш тырша образований илышым кумдан возенат манын. Мый гын образований системе негызеш, шотлем, пиалнан тӱрлӧ могыржым да тӱрлӧ умылымашнам кычалаш тыршем да шонкалем. Образований системе – тиде мыйын илышем. Садланак илышнан тӱрлӧ могыржым умылаш да лудшемлан умылтараш мылам куштылгырак, очыни. Мый гын тыгерак шотлем: кеч-могай произведенийыште вет лийшаш философий шот, историй жап, калыкнан йӱлажым умылымаш да тулеч молат. Тиде умылымаш, ӱшанем, возымо произведенийым, книгам вияҥда да кӱшкӧ нӧлталеш. Тыге огыл мо?
Эше. «Кудо» роман-притчыште адак лектеш тыге: тӱҥ герой Алексей (эрвел могырым манмыла – Ӓлыксий, романыште мый тыгак возем) журналист паша гыч образований системыш кусна да шанчызе корнышкат шогалеш. Мыйым, тидыжат уло, туныктымо паша, образований кызытат шке пеленышт пеҥгыдын кучат! Мом ыштет, очыни, тиде пӱрымаш…
Л.С.: Содыки Те шкендам тачысе кечылан туныктышылан але писательлан шотледа?
А.И.: Психолог-шамыч ойлат: айдеме илыш корныштыжо тӱрлӧ рольым модеш. Лу сай тувырет я костюмет уло гын, тый жапын-жапын вет икте почеш весым чиет. Очыни, мыйынат тыгак: кунам школышто туныктышо да йоча-влак дене вашлият – тый шукыракшым туныктышыш савырнет; ӱстелтӧрыштӧ компьютер воктен шонышет-влакым возет – серызе улат. Еш илышыште: тый марий, тый ачай, кочай улат, очыни. А вет писатель – суткаште 24 шагат эре вес аланыште, вет тӱняште илыше, чоҥештылше айдеме.
Весыже: шкендым пеш шуко гана «мый Серызе», «мый Писатель» улам манын йоҥгалтараш лиеш да, а… а тыйым вет акла лудшет. А «лудшет» тӱрлӧ: умылымашыже, ийготшо, кумылжо, илыш ончалтышыже, тазалыкше да тулеч молат. Тыйын мастарлыкет пеҥгыде лийшаш.
Л.С.: Историй дене кылдалтше произведенийла дек пӧртылына. Пеш акретле жап нерген возеда…
А.И.: 1990-ше ийлаште, шарнена, марий интеллигенцият, шуко шотдымылыкым ужын, тӱрлӧ тӱшкаш погынаш тӱҥале. Футбол дене модшо-влак шукын ыльыч, ече але катамаран дене пӱртӱсыш лекше-влак я монча команде-влак. Ик тыгай ушемыш мыят логалынам ыле. Пеш тале да лӱмлӧ еҥна-шамыч погыненыт. А тушто тӱрлӧ мутланымаш лектеден. Чӱчкыдын мемнан калыкнан амызе пагытше йыр ӱчашымашат талышнен. Мый гын икымше тыгай келге мутланымашым кумдан палыме сӱретче Ямберде Йыван деч колынам. Тудо мыйым Месопотамий да Мари ола-эл теме дене чылт ӧрыктарен. Келге историйым почшо материал тунам уке гаяк ыле. Мый, шанчызе семын, ты темеш сайынак пижым. Эркын-эркын материал погыныш да йолташем-влак книгам возаш темлышт. Шочо «Мари амызе пагыт гыч» але «Марийцы из далёкого прошлого» роман. Палыме лийым историй теме дене илыше шанчызе-влак дене. Тиде: Александр Ямурзин (Уфа), Александр Липатов (Йошкар-Ола), Вячеслав Громов (Йошкар-Ола) да тулеч молат. Ты аланыште, ынде пеҥгыдын шижам, кугу кучедалмаш кая. Туге гынат, 2023 ийыште Моско олаште эртыше книга фестиваль кӱкшытыштӧ мыйын возымо книган презентацийже эртыш, да ужалалте. Калык туштат чыла книгам налын пытарыш.
Л.С.: Ешда дене палдарыза…
А.И.: Мыйын Таня ватем Ровеньки ола гыч (Луганск область гыч). Университетым тыште, Йошкар-Олаште, пытарен. Ме ик группышто тунемынна. Кок ӱдырна кушкыныт, ныл уныка чыланнам куандарат! Кажне кеҥежым ме тушко, Ровеньки олашке, коштын шогенна. Тусо илышым, шӱлышым, шотым ужын пӧртылынна. Ача-авана туныктышо лийыныт… 1990-ше ийласе шотдымылыкым ужын, нуно чот тургыжланеныт. Тиде мыйын «Пиалан лийза!..» романыште (кумшо «Министерстве» книгаште) интеллигенций мутланымаш гоч пурталтын манаш лиеш.
Л.С.: Палем, Те кажне кеҥежым тӱрлӧ верыш, тӱрлӧ элыш коштыда. Канымыда годымат возымым огыда чарне докан? Сюжетым поген кондеда, очыни?
А.И.: Чынжымак, ме тӱрлӧ вере коштына. Амалже лектынак шога. Уныка-влакым теҥыз воктек наҥгайыман, у эл-влакым ончыктыман, у шӱлышым чонешышт шыҥдарыман, у шинчымашым пӧлеклыман. Тидыже уло-уло. Шкемым туныктенам эре возымо пашамым воктенем кондыштараш. Теҥыз воктен романем-влакым тӧрлатылам, ешарем, у глава-влакым возем. Садлан 10-11 кече кузе эртымым пешак шижынат ом шукто.
«Прозведенийлан сюжетым погымо» шотышто. Тыште тыге: романым, книгам возымо паша вет шуко жап шуйна. Садлан шукыжо чоныштет шочеш. Вес элыште тылат материалым погаш, библиотекылаште шымлаш жапшат ок код. Чонешет, уш-акылешет мо ӱмыр мучко погынен – тудо веле возаш полша.
Л.С.: Марий Эл писатель ушем вуйверын еҥже, серызе Ишалинын творческий кухньыжо могайрак?
А.И.: Кӧ мый денем кылым куча, тудо пала. Светлана Дмитриевна Архипован вуйлатыме Писатель ушемна районлаште лудшына-влак дене вашлияш амалым эре муын шога. Пытартыш ийлаште мый гына изи тўшка дене пырля Кужэҥерыште, У Торъялыште, кок гана Морко районышто, Волжский районысо Упшер школышто, Пошкырт кундемысе Мишкан селаште, Йошкар-Олаште, илыме Ежово селасе библиотекыште да школышто – ятыр вере лийынам. «Волгенче» рӱдерым почмаште мастер-классым» самырык-влак дене эртаренна. Моло серызына-шамыч, ужын шогем да куанем, вес вере кугу пашам эртарат. Мутлан, теният серызына-влак Моско книга фестивальыште пашанам сай могырым ончыктышт. Шарнена эше Москосо ВДНХ ончерыш серызе тўшка миен тольо.
Л.С.: А возымо паша?
А.И.: 6-7 шагат эрдене компьютер воктек шинчын, ончыч возымо глава-влакым лудам, тӧрлатылам да ешаркалем. У глава-влакым эре куанен, ик шӱлыш дене возем. У текстым кечывал лишан йолташем-влаклан лудын ончыкташ тыршем. Нунын мутыштым аклен колыштам. Возем кечывал эртымешке. Тиде 15-17 шагат марте. Чыла возалтеш компьютерыш. Таче возымо текстым вик принтер гоч савыктем. Тиде пеш кўлешан паша. Компьютерыште, вирус логалеш гын, йомын кертеш. Возымо пашамым ужын, ватем, ӱдырем-шамыч мыйым «трудоголик» улат манын уке-уке да каласен колтат. Сай тиде але уда – кызыт аклен ом керт.
Л.С.: Юбилейым кузе пайремлаш тӱҥалыда? Эн вучымо пӧлекда могай?
А.И.: Кызытсе илышыште кугу пайрем нерген огыт ойло. СВО кучедалмаш тушманын вийжым сайынак ончыктен шога. Кӱчыкын каласем тыгерак: чыла лиеш айдеме шот дене. Юбилей вет йолташ-влакым, родо-шочшым, палыме-влакым ӱстелтӧрыш иквереш чумыраш – кугу амал.
Пӧлек? Тек илыш сайжым веле мыланна ончыктен шогыжо. Тазалык лийже, калыкна могырым – пагалымаш. Ик кугу пӧлекым илыш пӧлекленат шуктыш: воктен улшо калык мыйым Марий калыкын ХII погынышкыжо делегатлан сайлыш. Тиде марий калыкемын мый декем кугу ӱшанже. Тидлан чалемше ӱпан вуемым савем да у пашалан, у шинчымашлан кумылаҥам!
Л.С.: Анатолий Сергеевич, пеш кугу тау чон почын мутланымыланда. Шушаш лӱмгечыда дене саламлена да у произведений-влакым вучаш тӱҥалына.
А.И.: Эше ик гана тау да ракмат! Пиалан лийза!..
ТУЛАЙ – литературный псевдонимлан Пугачев восстаний жапыште
пошкырт марий-влакын сотникыштын Ишалин Турай (але Тулай) гыч
лӱмжым налын. Тулай пеш келге тукымвожан айдемым ончыкта.
