«Вольык ден сурткайык эре пеленна лийыныт», – манеш Оршанке район Яндыган ялыште илыше, шуко вольыкым да сурткайыкым ашныше К.Яндыганова
Ешым туткар авалтен
Яндыган ял ончыч Лужбеляк ялсовет кундемыш пурен. Варажым, верысе кучемыште вашталтыш лийме деч вара, ял шотан Шулко администрацийыш куснен. Яндыганыште такшым латкуд пӧрт шотлалтеш, илатше кудытышто веле.
– Мемнан деке асфальтан корно ок лий гын, ялнаже аралалт ок код, чылан ӧрдыжкӧ каен пытат ыле, очыни, – каласкала Клавдия Васильевна. Ме тудын дене Лужбеляк ФАП-ыште вашлийна. Лачак райрӱдӧ гыч верыш лектын коштшо медицине пашаеҥ-шамыч толыныт ыле. Ме Яндыганова дене пырля ялышкыже кудална. – Мемнан дене шукынжо ынде шоҥгыеҥ, тыгак илалше-влак гына кодыныт.
Вате-марий Клавдия Васильевна ден Сергей Николаевич Яныдгановмыт ынде ятыр ий Яндыганыште илат. Сергей Николаевич шке жапыштыже Чернобыль АЭС-ыште туткарым кораҥдымаште лийын, вара верысе колхозышто тыршен, тракторым виктарен. А пелашыже почто начальник лийын, лу наре ий «Селхозпром» ООО-што пашам арылыме шотышто инженерлан тыршен, тушечын калыкым социально аралыме службыш куснен.
– 2012 ийыште ме у пӧртым ыштен гына шуктенна, илаш пураш веле кодын ыле – пеш кугу ойго авалтыш, – шӱлыкын манеш Клавдия Васильевна. – Май мучаште оралтынам «йошкар агытан» авалтыш, чумыр сурт йӱлыш, лачак монча кодо. Воктеннак пелашемын аважын-ачажын тошто пӧртшӧ шинчен. Тудым кӧргӧ могырым ачалышна да тушко илаш куснышна. Эн ончычак вӱтам уэш ыштышна. Вет пожар годым вольык кӱтӱштӧ лийын, кушко гынат йӱдлан петыраш кӱлын. Пелашем чернобылец да пачерым налаш але чоҥаш сертификатым пуышт. Тудын дене Семёновка селаште пӧртым налынна. Тушто ик жап чылан иленна. Вет мемнан кок эрге ден тынарак ӱдыр кушкыныт. Ик эргымже пеленнак ила, тыште, ялыште, пӧртым чоҥаш мландымат налын. Тушто мончам чоҥен шынден. Оралтым чоҥаш окса кӱлеш да кызыт ӧрдыж кундемыш пашашке каен.
Сай сату ок кий
Тыштак ӱдыржӧ, Татьяна Сергеевна да тудын пелашыже, Анатолий Николаевич, Королёвмыт илат. Ӱдыржын пелышыже тора кундемлашке машина дене кудалыштеш. Мӧҥгыштӧ тӱҥ шотышто озанлык пашам ача ден ава да нунын ӱдырышт шуктат, вольыкым, сурткайыкым, янлыкым ончат. Кызыт нунын вӱташтышт кок ушкал, тынарак тӱж туна, урлыкым шараш кодымо ӱшкыж, верысе «Сельхозпром» озанлык деч пукшен ӧрдыктараш налме ӱшкыжаш шым да ушкалаш кок презе, пачам ыштышаш шым шорык, кролик-влак шогат. Тылеч посна ондакше сӧснамат ашненыт, калылан игым ужаленыт.
Сурткайыкым шукертсек шуко вуйым ашнат. Игече леве ылят, ме уремыште ятыр кӱркам, комбым, лудым, чывым ужна. Тыгай ойыртемым палемдыман: тыште сурткайык игым ӧрдыж гыч огыт нал, огыт кондо. Татьяна пӱктышашлык муным налаш йодмашым пуа да игым мӧҥгыштӧ инкубатор дене
луктеш. Тидыжым тыге теве молан ышта: муно дене чер ок кусно, игылан нимогай инфекцият ок логал, сурткайык таза кушкеш.
Ешлан тӱҥ доходым шыл ден шӧр пуат. Ты кундемыште калык деч уто шӧрым огыт пого. Яндыганыште ушкалжымат тиде ешак веле куча, сандене шӧрлан, ӱйлан, ӱмбаллан, торыклан йодмаш шке ялыштат, ӧрдыжтат кугу. Тылеч посна шӧр продукцийым Татьяна олашке ужалаш шупшыкта. Тушто налше-влак «Тендан ужалыме шӧрда мыланна келша, тамле, тутло» маныт. Вет Яндыгановмыт вольыклан утларакше сай качестван шудым, пырчым пукшат. Тыге ик ушкал ден весын пуымо шӧрышт там шот дене палынак ойыртемалтеш.
Шылым Татьяна Йошкар-Олашке ужалаш шупшыкта. Каныш кечын эртарыме ялозанлык ярмиҥгашке чӱчкыдын конда.
– Кызыт оласе калык утларакше шке озанлыкыште ончен куштымо сурткайык шылым налеш, ты сатулан йодмаш кугу. Тыгак кролик шыл калыклан келша, – ойла К.Яндыганова. – Палыме-влаклан темлена, южыжо ондакак йодмашым ышта.
Мланде – тӱҥ эҥертыш
Ушкалыштым, тунаштым кеҥежым Нужавлак ял кӱтӱшкӧ колтат. Эрдене ужатен наҥгаят, кастене налаш мият. Шорыкым да презе-влакым пече кӧргыштӧ шогыктат, ужар шудым олык гыч солен кондат.
Озанлыкын кумло куд гектар мландыж уло. Яндыгановмыт шкеныштыным, ача-аван пайыштым налыныт, тыгак пошкудо-влак кок пайым пуэныт. Тушто шожым, шыдаҥым, шӱльым, пырче йӧрварым ончен куштат. Тыге пырчым вольыкым теле гоч пукшен лукташ ситышым ямдылат. А шудым шапашлаш йӧн ситышын, ит ӧркане веле, йырваш кушкеш.
Пырчым, кургым ончен кушташ, ямдылаш, поген налаш ситыше техникышт уло. Пасушко тракторым, машинам, комбайным, пресс-подборщикым, косилкым, шорвондым, моло техникым луктыт. Тудым шукыж годым Анатолий Николаевич шкежак виктара. Кеҥеж тургым годым кок эргыже полшаш толеш. Чылажымат шке вий дене шуктат. Эрге уныкаштлан латиндеш ий темын да тудат полышкала.
Шке пилорамышт уло. Кызыт вӱтам, пӧртым чоҥат, сандене материал эре кӱлеш. Ямдым налаш гын, моткоч шергын шуэш. Сай чодыражым кызыт налаш куштылго огыл. Кодшо ийын налыныт ыле, а тений ял де мӱндырнырак темленыт да руаш келшен огытыл. Вет каяш-толаш шуко топливе кӱлеш, а тудыжо чот шергештын. Эшеже олтышаш пу шуко кӱлеш. Вольыклан кургым ямдылашат, илыме пӧртым ырыкташат пуак кучылталтеш. Ик ийын тӱтан мардеж шуко пушеҥгым йӧрыктылын. Тунам лесничестве пӧрдалше пушеҥге-влакым погаш разрешенийым пуэн. Лач тунам ситышын ямдылен сеҥеныт.
Ер лудо-комбылан келшен
Ты кундемыште пӱртӱс моткоч сылне, мотор, чоным кандарыше. Лишнак кок ер верланен. Нуным Яндыгановмыт арендыш налыныт, карп иге-влакым колтеныт. Икшыве-влаклан кеҥежым эҥыртоям кучен шинчылташ поснак келша. Шошо вӱд пӱялыме ерым мушкын, тӱргоч каяш тӱҥалын да кольмо дене авыркален толашеныт. Вара, вӱдшор эркышнымеке, Нужавлак гыч гусеницан тракторым тарленыт да кӱкшынрак пӱяленыт. Ер-влак кеҥежым тыгак лудо-комбылан моткоч келшат, кечыгут тыште пӧрдалыт.
Эше пашаче еш мӱкшым ашна. Ондакше витле марте омарташт лийын. Ик жап ала-могай амал дене шукын пытеныт. Жапше годым шуко мӱйым ужаленыт.
Кугу еш кызыт чоҥымо ятыр пашам шукта. Теве кок пачашан пӧртым леведыш йымаке пуртымо. Ынде кӧргыштӧ отделке пашам шукташ кодеш. Тыште ӱдыр-веҥе илаш тӱҥалыт. Яндыгановмытланат посна пӧртым нӧлтат. Тылеч посна у, кумда вӱта нӧлталт шогалын. Кызытеш эше тудо ямде огыл, но лишыл жапыште чоҥен шуктышаш улыт.
– Кызыт чылажат чот шерге. Мутлан, вӱта леведышлык профнастил гына шӱдӧ тӱжем теҥгешке шуо, – палдара К.Яндыганова.
Тыгай пашаче еш дене кузе от кугешне! Йоча, уныка-влакым паша шӱлышеш ончен куштымыжак мом шога. Вет кызыт шуко ешыштак огыл тыгай сӱрет палыдрна. Тек тиде ешын шонымашыже, ончыкыжым шуктышаш пашаже ушнен толеш.
Вячеслав Смоленцев
Авторын фотожо
