Шӱдыр гай тольо, шӱдыр гай йӧрен кайыш…
Ахмет Асаев
Лудшына-влак, очыни, палат: пеш уста марий поэт Валентин Колумбын шочмыжлан тений 3 майыште 90 ий темеш. Тудын нерген тымарте шагал огыл шарнымаш савыкталтын. Писатель Ахмет Асаевын (Асылбаевын) «Ончыко» журналын тӱҥ редактор улмыж годым Валентин Христофорович тушто ответственный секретарьлан, вара, А. Асаевын пенсийыш лекмекше, тӱҥ редакторлан ыштен. Колумбын лӱмгечыже вашеш, шонымаштына, В. Маяковскийын Пушкин нерген ойлымыжла, «хрестоматийный глянец» манме деч кораҥман. Кузе А. Асаев манеш: Колумбат айдеме лийын, айдеме семын койышыжат тӱрлӧ улмаш. Лач тидымак рашемда шарнымаштыже Ахмет Асылбаевич. Тудым аксакал эше 1993 ийыштак возен коден, но «Марий Эл» газетын кызытсе лудшыжланат оҥай лиеш шонена.
Пушкиным ушештарышна гын, тудын тыге каласымыжым шарналтена: «Толпа жадно читает исповеди, записки…, потому что в подлости своей радуется унижению высокого, слабостям могущего. При открытии всякой мерзости она в восхищении: «Он мал, как мы, он мерзок, как мы!» Врёте, подлецы: он и мал и мерзок – не так, как вы – иначе».
Валентин Колумб шотыштат тиде ой моткоч келшен толеш.
Тудым ончен ӧрынам
Вич ий пырля ыштыме жапыште поэтын койыш-шоктышыжым ятырак шымленам, пален налынам. Тудо эре шке семынже лияш, шке семынже ышташ тыршен. Талантшылан ӱшаныше еҥ семын. А вет тудо талантан улмыжым пален! Сандене илышымат шке семынже ужын – пӱсӧ шинчаж дене.
Тудым ончен ӧрынам. Икана ужат – шкенжым лӱддымыла куча. Тиде – кунам иктаж-кӧ, эсогыл тыглай еҥ, йоҥылышым ышта, йоҥылышым ойла. Тунам Колумб – атаковайыше айдеме. Уке, сырен монь огыл, а шке эрудицийже дене сеҥаш тырша. Вескана ончет да вес сӱретым ужат, вес Колумбым ужат. Тиде – Колумбын шкеж нерген кеч-могай гынат мут лийшаш годым. Ок йӧрате ыле шкеж нерген але творчествыж шотышто еҥ мутым колышташ. Уке, тиде шкенжым копшын кучымо дене кылдалтын огыл. Уке, тудо нигунам моктаненат огыл. Кузе умылтараш? Кӧ творческий паша дене кылдалтын гын, очыни, умыла, мо тугай, кунам тыйын пашат нерген кутырат, мом ойлаш ямдылалтыт. Шӱмлан эре каньысыр: кузе, мом ойлаш тӱҥалыт? Сайым але шылтыкым?
Теве тыгак Колумб денат лиеден. «Ончыко» журналеш ме тудын «Порылык» поэмыжым печатлаш ямдылышна. Лончылымо ойым И.Осмин ыштыш. Редколегий погынымо деч пел шагат ончыч Колумб йӧршын айык ыле, а каҥашымашке подылшо тольо. Очыни, колышташ куштылго лийже манын. Молан лӱдаш ыле, вет чылан йолташ улына.
Тыгак лийын Печать управленийын ик заседанийыштыже почеламут сборникшым савыктышаш планыш пуртымо нерген каҥашыме годым. Чын, Печать управленийым тунам литературым шагал умылышо Г.И.Кондратьев вуйлатен. Сборник нерген ятыр ӱчашымаш лийын. Печатлаш лиеш манын, адак И. Осмин чот тыршыш.
Колумбын творчествыже 1960-шо ийлаште пеледе. Мастарнан поэзийжым куштылгын мурен але пулемётла тототлен лудаш ок лий, шонкален лудман. Тиде ожнысо лудшын йоча ушыжлан чылаж годым келшен огыл. Кӱэмалтше лудмо семым вашталташ кӱлын.
Колумб – илышыште
Илышыж нерген… Мый тудын тичмаш еш йогынжым ом пале. «Ончыкышто» ыштымына годымат паша деч посна шагал вашлийынна. Но иктым каласаш кӱлешак, очыни.
1968 ий. РСФСР Писатель ушемын съездышкыже миенна. Погын мучашке шушаш водын мыйын унагудо номерышкем Колумб вашкен пурен шогале.
– Айда, – манеш, – унала каена.
– Кушко? – йодам.
– Миет, – манеш, – ужат.
А вет икымше шагат йӱд… Мом ыштет, келшаш логале. Таксиш шична. Переделкиныш каена. Колумбын ватыжын ача-аваж дек. Чодыра. Икымше лум кояш тӱҥалын. Йӱд моткоч сай, сӧрал.
Сурт оза-влакым кынелтен пурышна. Нунын омо пытыш. Мемнам ончаш ӱстелым погаш пижыч.
Тиде кастене мый теве мом пален нальым. Колумбын Галя ватыжын ачаже Александр Фадеевын машина гаражшым арален кучен. Шкеак олмыктышо, слесарь, заправщик лийын.
…Галя Москошто медучилищыште тунемын. А.Фадеев шуко гана тудым, машинашкыже шынден, Москош кондыштын. Тиде ганат Галя Москош каяш ямдылалтын. Фадеевын гаражше воктек лектеш. Пеленже М.Казаков да эше ик рвезе. Галян ачаже тудлан умылтарен каласен: «Дело молодое. Галин товарищ». Тыге Фадеев Колумб денат палыме лийын. Машинаш шинчын, Москош пырля каят: Галя, Колумб, Казаков, Фадеев…
Поэтын илышыж нерген эше икмыняр мут. Колумб пеҥгыде капкылан ыле. Маргосиздатыште тӱҥ редакторлан ыштымыж годым изи пӧлем окнажым йӱштӧ телымат виш почын шинчен. Икана комсомол бригаде дене республикын районлашкыжат ече поход дене коштын тольо.
Музыкым йӧрата ыле. Икана Моркыш сылнымут вашлиймашке миенна. Адакат йӱдым мыйым кидем гыч налме гай кучышат, «Айда музык колышташ каена», мане. «Сокыр музыкант» Михаил Степанович Степанов дек намиен пуртыш. Морко сем-влакым баян дене шоктымым пелйӱд эртымеш колышт шинчышна. А теве Колумбын шкенжын мурымыжым колын омыл.
Вес хоббиже шахмат ыле.
Шкеж гаяк шахматым йӧратыше еҥ редакцийыш толеш гын (а поэт нуным пален), паша жапыштак ӱстелже гыч шахмат оҥам луктын, модаш шинчыныт. Мыйын кабинетышкат южгунам шахмат оҥам нумал пурен. Но мый удан модамат, варажым чарныш. Ик жап Йошкар-Олашке кусарыше руш поэт А.Казаков толедыш. Шуко йӱдшым Колумб дене мален эртарен. Тунамат шуко жапым шахмат воктен эртареныт.
Эше тыгайым шарнем – Макс Майнын юбилейжым… «Ончыкыш» подборкым пуаш кӱлеш. Макс Майн ик гана конда – ок келше, вес гана конда – адак шӱкшӧ. Вара Колумбын шыдыже лекте, поэтын почеламутшым шке ачалаш пиже.
Вес случай. Макс Майн Прибалтикыш творческий командировкыш коштын тольо. Адак почеламут подборкым кондыш. Мо шонеда? Колумб пелыжым адак уэш возыш. Шонем: тиде мо тыгай? Макс Майн Колумб дечын 25 ийлан кугурак. Да эше ветеран-поэт. И тыгай томаша… Мый Макс Майнын чыла ачалыме почеламутлажым нальым да Писатель ушемыш колтышым. Я правленийыште, я поэзий секцийыште ончаш. Вет йӧршын печатлаш огыл гын, Макс Майн адак «Ончыко» ӱмбак кержалтеш. Но Вениамин Иванов (правлений вуйлатыше) колышат, нигушто ончен ышт шукто.
Макс Майн ӱчыжым садак ыш кудалте. «Ончыко» журналеш З.Каткован ойлымашыже печатлалтын ыле. Тушто ойлалтын, кузе ожнысо тюремщик фронтышто талын кредалеш да икмыняр наградым налеш. Макс Майнет тунам пиже: «А-а, сарыште коммунист-влак огыл, тюремщик-влак сеҥеныт?» Тулеч молат. Обкомыш вуйшиймашым пуыш. А ойлымаш илыш гыч налме ыле.
Тиде веле огыл. 1971 ийыште «Ончыко» ӱмбаке моло вуйшиймаш-влакат лийыч. Тергаш комиссийым ышташ мый шке йодым. Писатель ушем правленийын заседанийже погыныш. Колумб тушко ыш тол. Кастене Москошко лектын кудале. Малеевкыш, творчестве пӧртыш. Вет ик касшым вучен кертеш ыле. Шке журналжым аралаш!
Вич ий жапыште ме Колумб дене икте-весе ваштареш ик осал мутымат каласен онал ыле. Теве ынде каласаш верештеш. Туге шол, заседанийыште еҥын критике мутшым колыштмеш, лучо Москошко лектын кудалаш! Амалжат улыс – путёвко. Икманаш, Колумб еҥын «вурсымо» мутшым колышташ ок йӧрате ыле.
Тудат языкдыме огыл
Тудат моло еҥ семынак – айдеме. Тудат языкдыме огыл ыле. Мый еш илышыж нерген изиш каласынем. Ик жап тудо йӱд-касшым мыйын кабинетысе диванеш возын эртарыш… Мутат уке, тыгай годым ватыже, Галя, мый декем толеден. Илалшырак еҥ семын мылам нуным лыпландараш, сӧрасыкташ верештын…
Ынде 1974 ий 4 декабрьысе партпогынымаш нерген. Мом гына тудын нерген ышт возо, ышт ойлышт! Писатель ушем вуйлатыше В.С.Столяров ден парторганизаций секретарь С.В.Николаев нергенат мом гына ышт шарне! Мыйын шонымаште, жапын могай улмыжым шотыш налман ыле. Вет тунам коммунист партий вуйлатыме тоталитарный режим жапыште иленна. В.С.Столяров ден С.В.Николаев партпогынымашым эртарыде кертыныт мо? Партпогынымаш рядовой манме ыле гынат, КПСС обкомын еҥже толын ыле. Очыни, таклан огыл! Мый шижым, Колумб, очыни, шкежат шижын – ончышаш йодыш журналын пашаж нерген тунарак огыл, а кунар тӱҥ редактор, коммунист Колумб нерген лийшаш.
Но поэтна адакат шкенжын койышыжымак куча – тыгай погынымашке айык вуян мийыман огыл, нервым перегаш изишак подыл мияш кӱлеш. Изишак гын? Мый тачат шонен ом шукто. Погынымаш деч пел шагат ончыч мый тудын кабинетышкыже пурен лектым. Журнал кок-кум ий жапыште саемын веле, нимогай кугу титак але ситыдымаш уке манын, Колумбым лыпландарен кодышым. Вет журналын тӱҥ редакторжылан шке приказем дене (тӱҥ редактор гыч пенсийыш лекмем годым) тудым коденамыс.
Парторганизацийын шӱдымыж почеш журналын пашажым кумытын тергенна – мый, Макс Майн да Н.Вылегжанина, бухгалтер. Мый шке ойыштем тунам нимогай ситыдымашым ончыктен омыл. Журналым эше саемдаш манын, улыжат кум-ныл каҥашым ыштенам. Тудым мый Колумбын кидышкыже кучыктышым. А Макс Майн мом гына возен пытарен огыл! Ме, погынен, чумыр иктешлымашым ыштен огынал, комиссий член гыч кажныже шке ойжым шке пуэн.
Погынымаш тӱҥале. Колумб президиум ӱстел воктек лектын шогале, но ик мутымат сайын каласен ыш керт. Тудын олмеш ответственный секретарьже К.Галкин лектын шогале. Но погынымаш тудым колышташ ыш тӱҥал, кораҥдыш. Погынымашын официальный ужашыже кӱрльӧ, Колумб ӱмбак кержалтыч. Кӧ кузе, кӧ молан тудым вурсен кертеш – вурсаш пижыч. Ӱчашымаш лекте, Колумблан могай выговорым пуаш – «С занесением в личное дело» але тыглайым? Йӱклымаш кузе эртыш, мый кызыт ом шарне.
Эх, Колумб! Вет кабинетыштыже кумло минут ончыч лиймем годым тудо йӧршын айык ыле. Кунам тынар подыл шуктен, молан? Тиде шонымаш вуйыштем тачат пӧрдеш. Вет погынымашке айык вуя толеш гын, чыла сай эрта ыле. Партнаказний улыжат «предупреждений» лиеш але «на вид» шындат ыле. А мо лекте? Манмыла, модыш гыч лодыш лие. Шкенжым шке коллектив ваштареш шогалтыш. А могай йӧн дене? Ух, характер, характер! Уке, обществыште илет гын, ӱмбакет кеч-могай йӧсылык возеш гынат, тудым сай койыш, сай паша дене сеҥаш тунемман.
Вет жапше могай ыле! Парторганизаций-влак, комсомол, пионерий тунам чыланат дисциплине верч кучедалыныт. Тыгай жапыште коллектив ваштареш шогалын, шкетын сеҥен кертат мо? Колумб шке сынан характержым ончыкташ тыршен. Кушечын тиде характер? Тудо – поэт, а поэтым чыланже огыт умыло. Тудым тунам «опалыште» улшо Б.Пастернакын, С.Есенинын корныштым тошкет манын вурсышт. А поэт нуным чынжымак йӧратен. Теве тунамсе лиератур илыш ден поэт кокласе келшыдымаш.
Ик пример. Колумбын «Порылык» поэмыже «Ончыко» журналеш печатлалт лекмек, мемнам когыньнам обкомыш ӱжыктышт. Уке, шинчаш ончен ышт вурсо, порын кутыраш тыршышт, пуйто Колумбын возымаштыже чылажак раш огыл, пуйто мемнан деч умылтарымашым вучат. Умылыдымо пример-влакым ятыр ончыктыльыч. Икманаш, начальник-влак мемнан ончылно партийный рецензент, чынжым манаш, партийный контроль але диктат семын койыч.
Лекмек, Колумб мылам каласыш: «Тетла обкомыш нигунам ом тол!» Но вет южгунам виеш ӱжыктат але шкешт толыт…
Икана мыйын кабинетышкем сур вуян пӧръеҥ ден Колумб пурен шогальыч. «Ахмет Асылбаевич, изи жаплан шке пӧлеметым мыланна пуэн кертат?» – йодо пӧръеҥ. Нуно 15–20 минут наре кутыркалышт. Унан кайымекыже, мый Колумб деч йодым:
– Мо нерген кутырышда?
– А, сволыч-влак! – тыге веле вашештыш Колумб.
Партпогынымаш деч вара ныл кече гыч Колумб колыш. Колымекше, Йошкар-Ола мучко шуко мут шарлен. Партий обкомын кокымшо секретарьже И.С.Гусев лӱмынак совещанийым погыш. Колумб верч икте-весыдам арам ида титакле, мане тудо. Врач-влакын справкыштым лудын пуыш – пуйто шӱмлан лийын колен…
Колумб марий поэзийыш веле огыл, чумыр совет поэзийышкат пеҥгыдын пурен ыле. Н.И.Казаковын ойлымыжым шарнем. РСФСР Писатель ушемын тунамсе вуйлатышыже Леонид Соболев съездыште поэзий нерген ойлымыж годым, Колумбын фамилийжым да ӱмыр лугыч лиймыжым каласымек, шинчавӱдшым ӱштыльӧ, мане Н. Казаков…
Валентин Колумб марий поэзий каваш чолга шӱдыр гай волгалт пурыш, шӱдыр гаяк вашке йӧрыш. Но лӱмжӧ, поэзийже курымеш кодыныт.
Снимкыште: Валентин Колумб (пурлаште) Ким Васиным 50 ияш лӱмгечыж дене саламла. 1974 ий, шошо.
Фотом «Ончыко» журналын архивше гыч налме.
Савыкташ Геннадий Сабанцев ямдылен.
