Мер илыш
Уралыштат – марий йылме, йӱла, тӱвыра верч
20 августышто Свердловск область Красноуфимск олаште «Йылме. Йӱла. Тӱвыра» регион-влак кокласе конференций лийын. Тудым «Урал марий» регионысо марий калыкле-тӱвыра автономий чумырен.
Тушко Марий Эл, Пошкырт ден Пермь кундемла, Свердловск областьысе район ден олала гыч туныктышо, тӱвыра да мер пашаеҥ, онаеҥ-влак погыненыт. Эрдене эрак Кӱсӧ курыкышто кундемысе онаеҥ Леонид Канакаев, сортам чӱктен, тичмаш киндым шынден, кугу конференцийым поген кертмылан Ош Поро Юмылан тауштен, тудым сай лектыш дене эртарен колташ манын пелештен.
Конференцийым Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин, Урал да Пошкырт кундемласе онаеҥ-влак пелештыме мут дене почыныт.
«Урал марий» калыкле-тӱвыра автономийым вуйлатыше Наталья Ябекован палемдымыж почеш, Красноуфимск ола марий-влакын чӱчкыдын погынымо верыштлан шотлалтеш. «Тачат ме опытым налаш да пашанам чын да тӧр корно дене виктараш конференцийым чумыренна», – ешарыш тудо.
Саламлыме мутым ойлышыжла, Оньыжа Эдуард Александров палемден:
«2017 ийыште Свердловск областьыште Марий форум эртен. Тунам ме Урал марий-влакын эртыме корныжо да ончыкылык илышыж нерген мутланенна. Тиддеч вара вич ий эртен. Мо ышталтын, а мо ышталтде кодын? Могай нелылык уло да могай полыш кӱлеш? Нине да моло йодышым кум теме кумдыкышто радамлаш тӱҥалына. Марий Эл гыч конференцийыш тӱвыра, туныктыш аланыште тыршыше, онаеҥ-влак доклад дене ушнат. Пырля сылнымут да йоча книга, газет, журнал-влакым конденна. Нуным «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде лий» газет-влакын, «Ончыко» журналын редакцийышт, Марий книга савыктыш, В.М. Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ, Республикысе калык усталык рӱдер, Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык-влак паша шотышто министерствыже пӧлек шотеш колтеныт».
Конференцийыш чумыргышо-влакым Красноуфимск олан мэрже Михаил Конев саламлен да районысо тӱвыра да мер илышыште марий-влакын чолгалыкыштым палемден.
Марий Элысе юмыйӱла ушемым вуйлатыше Александр Бирюков марий калыкын илышыжлан тӱткылыкым ойырымыжлан Михаил Коневлан Марий Элын тӱвыра, савыктыш да калык-влак паша шотышто министрже Константин Ивановын таумутшым ойлен да пӧлекым кучыктен.
Икымше секций «Марий юмыйӱла» маналтын. Тудым А.Бирюков ден Л.Канакаев вӱденыт.
Александр Таныгинын «Марий еш, тукым вож» докладшым тудын полышкалышыже Галина Ласточкина лудын. Погынышо-влак тиде материалым тӱткын колыштыныт да тудым кумда тӱняшке лукташ йодыныт.
Доклад гыч икмыняр тезис:
Акрет жапыште юмыйӱла почеш у ешым чумырымо годым каче ӱдырын ача-аважлан олным (выкуп) тӱлен. А таче мужыраҥме йӱла мондалтеш. Илыш у йӱлам, у шот-радамым шочыктен: самырык-влаклан суртым чоҥаш, озанлык погым улаҥдаш ача-ава-влак кок могырымат шке кумылын полшат. Шергакан пӧлек семын кузыкым пуат. Ожнырак кузык шотеш суртым, озанлык погым, чонан вольыкым пӧлекленыт гын, тений пачерымат, машинамат пӧлеклат. Тыгай пӧлек у ешыште шнуй арвер семынат аралалтеш да ончыкыжым йочан, уныкан кучемышкыже кусна. Ойырлымекат олным пӧртылташ огеш кӱл, тиде пеш кугу сулык.
Шке икшывына, уныкана верч пытартыш кече марте ме мутым кучена, нуным йоҥылыш шонымаш, тура ошкыл деч аралена. Йочана вий-куат але уш-акыл шотышто чӱдырак, эмганыше шочын гын, тугеже тиде мемнан, ача-аван проблемына. Тугеже ме тидым шке тукымвожна дене суленна, тидын нерген ме Ош Юмо ончылно мутым кучышаш улына. Шочшо йоча ӱмбаке титакым кусарыман огыл…
Докладыште шым тукымын кугу вийже нергенат палемдыме.
Леонид Канакаев теве мо нерген шоналташ таратыш: «Коклаштына шуко шоям ышташ тӱҥалынна. Тиде мемнан тукымлан логалеш манын огына шоно… Памашым огына жапле, эрыкташ огына кошт — пӧртыштына кран гыч вӱд йога гын, молан тидым ышташ манын шонена. А кран гыч вӱд йогымым чарна гын, кушко эҥертена? Памашыш. Отыш кумалаш лекмым чарненна, но сар пуламырыш эргына ден шольына-влак логалмеке веле шижына – тиде мыланна кӱлеш. Пеш кугу потребительыш савырненна. Пӱртӱс вий: кӱдырчӧ, волгенче да т. м. дечын лӱдмым чарненна. Тыге лийшаш огыл, пӱртӱсын икшывыже улына гын, ме тудым умылен илышаш улына. Шканна кӱлеш годым веле Юмым шарналтена, а таушташ мондена.
Темлем:
- Марий калыкын Юмо деке лишемме пагытшым чӱчкыдемдаш (калыкнан кажне йолтошкалтышыжлан: эрдене кынелмылан, кочкаш шичмылан, киндым поген налмылан да тулеч моло, Юмылан таушташ.
- Шкенан йӱлана нерген йоча-влаклан школышто туныктымо пашам вӱдаш тӱрлӧ йӧным кучылташ.
- Свердловск областьысе ото-влакын реестржым ышташ манын, верысе тӱвыра министерствыш йодмаш дене лекташ».
Александр Бирюков шке ойлымаштыже Марий тӱняште юмыйӱлан кызытсе вержым ончыкташ тыршен. 2012 ийыште марий юмыйӱлан тамгажым пеҥгыдемдыме, но кызытат тӱрлӧ вере миен коштмо годым тудым шот дене кучылтдымым ужына. Эсогыл тудын сӱретшым я пыштат, я кумыктат. А вет тамган кажне палыже кӱлешан, ю уверым нумалеш. Тамгаште – йошкар геометрий фигур, а тӱрыштыжӧ шем тӱсан линий-влак каят. Ромбын покшелныже йошкар тӱс кечын символжым ончыкта, а ош тӱсшӧ – марий калыкын Кугуракше. Ужар треугольникым Мланде Ава семын ончыман, а кум нарынче тамга Шулыкым, Перкем, Серлагышым ончыкта.
Александр Васильевич Марий Элыште да марий-влакын тӱшкан илыме кундемлаште марий юмыйӱлам кучымо, кумалтыш-влакым эртарыме да лекше йодыш-влак нерген ойлен:
«Марий онаеҥ-влак шагал улыт, тидлан улшыжо-влак туныктымо пашам наҥгайышаш, шке пеленже самырыкым туныктен шогаш темлена.
Марий юмыйӱла ушем, онаеҥ-влак нерген южгунамже Интернетыште йоҥылыш, шоя увер вераҥдалтеш, садлан ме шкенан пашана нерген жапыштыже да шукырак ойлышаш улына. Федерал кӱкшытан ушемна лиеш гын, ме кушто общине уке, тудо кундемлаштат пашанам вӱден кертына. Савыктыш-влакат шагал улыт, нуным ышташ манын, грантым возымашке чулымын ушныман».
Конференцийын кокымшо ужашыже марий калыкын тӱвыражлан пӧлеклалтше лийын. Тудым «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем вуйлатышын алмаштышыже, Мер Каҥашын «Тӱвыра да этнобрендирований» комиссийыжым вуйлатыше Г.Ширяева да Красноуфимск район Сарсаде кундем пӧлкам вуйлатыше, ты районысо марий калыкле тӱвыра автономийым вуйлатыше Иван Роюков вӱденыт.
Свердловск область калык усталык полатысе калыкле тӱвыра пӧлкан вуйлатышыже Алексей Богданов теве мом палемдыш: «Областьыште чылаже 29 марий коллектив пашам ышта, но южышт вашла палымат огытыл. Тӱвыра пашам вияҥдыме амал дене Калык усталык полатыш проектымат возен колташ лиеш. Тушто ятыр виктыш (направлений) уло. Эн тӱҥжӧ – ида ӧркане веле. Ик эн кугу тӱвыра пайремна – Ага пайрем. Тушто кӧ кеч ик гана лийын гын, эре толмыжо шуэш. 40 минуташ «келшымаш йыр» (хоровод) ӧрыктара, сымыстара».
Галина Ширяеван Урал кундемысе марий-влаклан темлымашыже тыгайрак лийын: «Регистрацийым эртыше «Урал марий» калыкле-тӱвыра автономий, проектым возен, тӱрлӧ программыш ушнен кертеш, лийже тиде кеч Президент грант (НКО-влаклан виктаралтын) але верысе кучемын программыже. Урал марий коллектив мыланна урал семже, койышыж дене шерге. Садланак шкендан могыр поянлыкдам арален, тудын дене калыкым палдарыза. Вес кундемысе семым (олык марий, курык марий, пошкырт марий) тек тусо ансамбль-влак шуарат. Россий кумдыкышто ий еда 20 эн сай коллективлан грантым ойырат. Тушкат ушнен, калык лӱмым нумалше фольклор ансамбль-влак шкеат материально-технический базыштым уэмден кертыт…».
Рита Тойшева, «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем вуйлатышын алмаштышыже, врач-педиатр:
«Марий калык таза лийшаш. Таза лият гын, шке тукыметат таза лиеш. Шкеят муралтен кушталтымет шуэш, мер пашамат шукташ ямде улат. Садланак мер ушем-влак марий эмлызе-шамыч дене пашам ыштышаш улыт, тӱрлӧ мероприятийыш ӱжын, тазалык нерген умылтарымаш паша кайышаш: кочкышын пайдаже, арака-наркотикын эҥгекышт, прививкын вийже, капкылым яндарын кучымаш, спорт дене шуаралтмаш да т. м. «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем тыгай пашамат наҥгаен шога…”
Рита Геннадьевна конференцийын участникше-влаклан поэт Зоя Дудинан «Муралте, авай, марий мурым» брошюржым пӧлеклен.
«Марий Эл» газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже, Мер Каҥашын «Тӱшка увер йӧн да увер технологий» комиссийжым вуйлатыше Светлана Пехметова могай кундемыште мыняр марий газет лекме, тудын тиражше, альтернатив да электрон подписке, йылмынам, тӱвыранам, йӱланам арален кодымаште газет ден журнал-влакын верышт нерген ойлен да марий-влакым газетлан возалташ ӱжын.
«Газет дене пырля редакций ятыр книгам луктын шога. Регионышто илыше марий-влакат книгам лукташ полшаш мемнан деке эҥертат. Икмыняржым таче шотеш конденна. Российысе шым субъектыште марий ял ден ола-влакын марла кузе возалтмыштым «Марий илем, лӱметым чын возем» справочникыш чумырымо. Свердловск кундемысе марий ял-влакын лӱмыштым рашемдаш полшымылан Валерий Бакетовлан, Сергей Никитинлан, Елена Аписаровалан (Александровалан) таум каласем. Нунылан тиде справочник пӧлек шотеш лиеш», – ешарен журналист.
Красноуфимск округ миниципальный образований администрацийын Сарсаде территориальный пӧлкажым вуйлатыше Иван Роюков марий тӱвырам вияҥдымаште лекше йодыш-влакым шылтыде ойлен. «Марий коллективым вес районыш але кундемыш ӱжмӧ годым районын тӱвыра пӧлкаже автобусым огеш ойыро, тиде тендан обязанностьда огыл манын вашештат. Мер ушемна — тиде куштымаш да мурымаш веле огыл. Ме вет тӱрлӧ мероприятийыште лийын кертына, мастер-классым, марий калык дене кылдалтше экскурсийым да моло пашамат эртараш вийна сита. Садланак темлем: регионысо калыкле-тӱвыра автономийлан туныктыш да тӱвыра министерстве-влак дене ойпидышым пеҥгыдемдаш да посна паша планым ямдылаш.
Чолга ӱдыр Евгения Апусева Красноуфимск олаште эртараш тӱҥалме «Марий касышт» нерген ойлен. Октябрьыште «Екатерининский» сийгудыш кумшо касыш чумыргат. Но Евгения ик эн кугу йодыш семын теве мом палемдыш – марий вӱдышӧ кӱлеш. Марий Эл велым вӱдышӧ-влакым ямдылыме курс але семинар лиеш гын, кумылын ушнена манын палемден.
Кумшо площадкым, шочмо марий йылмылан пӧлеклалтшым, У Торъял район муниципальный образованийым вуйлатыше, Мер Каҥашын «Еш. Йылме. Туныктымаш» комиссийжым вуйлатыше Евгений Небогатиков вӱден. Каҥашымашым Валерий Михайлов шке возымо почеламутшо дене почо. Самырык рвезе Ачит район Марий Карши ялыште шочын-кушкын, тачысе кечылан кум почеламут сборникым савыктен луктын, шкеже Марий Карши школышто физике ден немыч йылмым туныкта. Марла Марий самырык тукым слет кумылаҥден манын палемдыш. Тушто тудо кок гана лийын.
Марий Эл гыч мийыше-влакын ойлымышт практический занятий семынрак эртен. МарНИИЯЛИ-н научный пашаеҥже Андрей Чемышев марий йылмын электрон кумдыкышто кузерак вияҥмыже, поснак пытартыш жапыште ышталтше «Йӱк технологий» проект, нерген ойлен. Тидын годым шижалте, урал марий-влак Андрей Валерьевичын ыштыме пашажым сайын палат, эскерат да шкештат кучылтыт. «Компьютерыштыда марий буква-влак улыт мо?» «Улыт», – зал вашештыш. Шылтален каласыде огеш лий, Марий Элыште эше ятыр министерстве ден ведомство, образований ден тӱвыра учрежденийлаште марий раскладке деч посна пашам ыштат. Марла возышо-влакат тиде йӧн дене чыланак огыл пайдаланат. Тыге марий мутна южгунамже «мутыкемеш».
У Торъял районысо Дмитрий Онар лӱмеш Токтарсола тӱҥ школын туныктышыжо Земфира Небогатикован ой-каҥашыже марла чын ойлаш тунемаш да туныкташ шонышо-влаклан пайдале ыле. Палемдымыж почеш, марий буква-влакым чын ойлаш туныктымо годым вашкеой (скороговорко) кӱлынак полша. Погынышо-влак коклаштат тидын шотышто мастер классым эртарыш.
Конференцийыш ӱжмӧ эше ик практик – Наталья Венина. Тудо марий йылмым, тӱвырам вияҥдыме шотышто шке гыч ямдылыме проектше-влак дене палдарыш.
Областьыште 2010 ийысе калык перепись почеш 23801 марий ила. Ты кундемыште школышто шочмо йылмым туныктымо шотышто чотак тургыжланат. Тидым конференцийыште туныктышо, школ директор, районысо образований управленийын пӧлка вуйлатыше-влакын вургыж ойлымышт гоч сайынак шижна. Тургыжланат веле огыл, марий йылмым туныкташ чыла йӧным кучылтыт: ача-ава дене умылтарымаш пашам эртарат, учебный план почешат, урок деч ӧрдыжсӧ паша жапыштат, «Разговоры о важном» манме теме кышкарыштат…
Арти районышто 5 ялыште марий-влак илат, 4-же школ уло. Кӱркеде ден Изи Тавра школлаште, тыгак Ачит районышто – 4 марий яллан 1 школышто (Марий Карши) этнокультур компонент дене пашам ыштат. Красноуфимск районышто 6 марий яллан – 5 школ, Юа (Юва) школышто – этнокультур компонент. Нижнесергинск районышто – марий-влакын илыме 1 ял (Старобухарево – Ялгиян), тусо школыштат этнокультур компонент уло.
Ачит район администрацийын образований управленийжын увер-методический рӱдержым вуйлатыше Маргарита Григорьевна Егорова ден Старобухарово тӱҥ школ директор Светлана Ильинична Янбекова пеҥгыдемденак каласышт: марий йылмым тунемыт але уке, кузерак тунемыт – школ директор дене чотак кылдалтын.
Маргарита Григорьевна кумданрак палдарыш:
– Кеҥежым кажне школышто кечывал лагерь пашам ышта. Тушко йылме сменым пурташ лиеш. Воспитательный пашалан примерный планым пуэныт. Тушкат лӱмгече але марий пайрем-влакым эртарыме, сылнымутым лудмо да молымат ушаш лиеш. «Марий йылмым Наталья Венина дене пырля» курсымат ме интернет гоч пеш тӱткын эскерена. Марий туныктыш институт мыланна книгам савыктен колташ ямде, лач мемнан деч заказым веле вучат. Ме шкенан Туныктыш мининстерствын полшымыжым вучена, заявкым иктеш поген колтат да тидлан оксам ойырат гын, пеш кугу шӱкалтыш лиеш ыле. Марий йылме дене регионысо олимпиадыште тений 12 икшыве шке вийжым терген. Йоча-влакын кумылыштым нӧлталаш, нунын шинчымашыштым кугемдаш манын, курсым почман. Марий кугыжаныш университетат мыланна полыш кидым шуялташ ямде. Лач окса роскот веле ончылнына чарак семын шогалеш.
Светлана Ильиничнан палемдымыж почеш, марий йылмым да литературым туныкташ могай учебный пособийым Марий Элыште але марте луктын шогеныт гын, нуно эреак налаш тыршеныт. Да кызытеш тудо ситышын уло манаш лиеш. Шукыжо 2009-2011 ийлаште лукмо-влак. Туге гынат нуно, у тунемме пособий-влак лектыт гын, эше налаш ямде улыт. Но кугу йодмашышт теве могай.
– Идалык тӱҥалтыште мемнан заявкынам чумыр заказышкышт пуртышт манын йодына. Тыге мыланна пособий шулдынрак лектеш ыле. Уке гын мый идалык тӱҥалтыште Марий Элысе образований институтыш 3 ден 7 класслан марий литератур книгалан, 7 класслан марий йылме книгалан заявкым колтенам, а нунын деч таче мартеат нимогай вашмут уке.
Ӱмаште ме 9 наименований учебникым 10 экземпляр дене заказатленна ыле. Но мыланна нине книга пеш шергыш шуын: 90 книгалан 171 тӱжем утла теҥгем тӱленна. Ик книгаже 1904 теҥге утлаш лектын. Ончыкыжымат тыгак шерге лиеш гын, ме заказым ыштен огына керт. Мыйым тиде йодыш моткочак тургыжландара. Мемнам тӱшка заказыш пуртат гын, книгаже шулдынрак шуэш ыле. Заявкым Марий Элысе школла гыч гына погат гын, адак ӧрдыжеш кодына. Межат марий улына вет… – чонжым почо школ директор.
Секцийыште тыгак Арти район Изи Тавра кыдалаш школ директор Любовь Иванова шочмо йылмым туныктышо-влакым ситарыме йодышым тарватен. Арти район Марий Карши тӱҥ школышто марий йылмым да сылнымутым туныктышо Марина Сташкина шочмо йылмым туныктымаште ача-ава ден йоча-влакын кумылыштым савырен моштымо паша опыт дене палдарен. Урал кундемыште Марий калыкын икымше областной погынжо эртымылан тений октябрьыште 102 ий лиеш. Курым утла ончыч тудо кузерак эртыме нерген Ачит районысо марий-влакын калыкле-тӱвыра автономийыштым вуйлатыше Елизавета Васильева каласкален.
Тусо туныктышо-влаклан тыгак цифровой образовательный ресурс, методический пособий, паша программе кӱлыт. Марий Эл ден Свердловск область коклаште марий йылмым туныктымо книга-влакым ситарыме шотышто вашкелшыкым (соглашенийым) ышташ кӱлмӧ нергенат темлымашышт йоҥгыш.
Теве тыгай чон коржын ойлымым колын толна конференцийыште. Ятыр темлымашыжым резолюцийыш пуртымо. Нунын негызеш «Урал марий» калыкле-тӱвыра автономийлан паша радамым чоҥен, лектышыш шуаш тыланена. Калыкна дене кылдалтше кӱлешан сомылым Мер Каҥашат илышыш шындараш полшаш тӱҥалеш.
Урал кундемыште эртыше конференцийыш корно Марий Элысе рӱдӧ Марий юмыйӱла ушемын Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствыжын полшымыж дене илышыш шыҥдарыме «Югыпого. Эргечыш корно» проектше негызеш такырталтын.
Галина Ласточкина
Светлана Пехметова
С.Пехметова ден А.Бирюковын фотошт
