«Марий Эл» газетлан – 110 ий
Ошкыл почеш ошкыл
Тыге ме кушкынна да кушкына
«Марий Эл» газетлан – 110 ий, а мыйын тушто ыштымемлан – 45 ий. Да такшымат тушко пашаш толшо-влак кокла гыч шукынжо уло ӱмырыштым газет дене кылдат. Эртыше жапыште мыняр еҥ дене пырля ышташ логалын! Кажныже могай-гынат сай шарнымашым коден.
Тушкен огыл, а темлен
Шарнем, Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетыштыже пытартыш курсышто тунеммем годым газет редакцийыш практикыш тольым. Икымше материалем университетын ялозанлык факультетше пелен курыкмарий студент-влакын «Чолга шӱдыр» фольклор ансамбльышт нерген ыле. Мый тудым зарисовко семын ыштенам, а тӱвыра отделыш пуымеке, кукшо уверыш савыреныт. Тидыже йӧршын кумылым волтыш. Тӱҥ редакторын алмаштышыже Василий Тихонович Иванов деке миен, шонымем луктын каласышым. Тудо мане: «Кузе возенат, тугак печатлыкте да кондо». Кондышым, да зарисовко кугу вашталтыш деч посна газетыште лекте. Василий Тихонович нигунам таклан кычалтылын огыл. Тунам тӧрлыктен, кунам тидым ыштыде ок лий.
Але практике деч вара газетыште пашам ышташ тӱҥалмекем, кеҥежым студент-влакын стройотрядышкышт миен коштым. Университетын историй-филологий факультетше пелен «Рия-рия» фольклор ансамбль уло ыле. Лачак тусо ӱдыр-рвезе-влак стройотрядыште пашам ыштеныт, а каныш жапыште кастене ял калыклан концертым ончыктеныт. Тидын нерген репортажым возышым. Материал редакторын алмаштышыж деке миен шумеке, Василий Тихонович мыйым ӱжыктыш да каласыш: «Сайын возымо, но вуймутет пеш тыглай. Ала «Муро да мастерок» манына? Тыге тудо шонымашетым тӱрыс почын пуа». Темлымыже мылам келшыш веле. Теве кузе кугу опытан журналист самырык-влак дене пашам ыштен – тушкен огыл, а темлен.
Шижын да умылен моштышо
Тунам мый информаций да фельетон отделыште пашам ыштенам. Лӱмжӧ гычак ужыда, тушто тӱҥжӧ – уверым пуымаш. А мыйым увер огыл, келгырак материалым возымаш савырен. Но отдел вуйлатыше Виталий Лаврентьевич Богданов нигунамат шылтален огыл: «Уверым огыл гын, тудо лудшаш материалым пуа. Эркынрак воза гынат, ямдылымыж деч вара нимом тӧрлаш». Сандене вара шкежак оҥай материаллан темым темлаш тӱҥале.
Редакцийыш вуйшиймашан серыш пурен ыле. Режиссёр Александр Николаев ачажын, кумдан палыме драматург Сергей Николаевын, «Айвика» пьесыж почеш у сынан постановкым шынден, да тудым южышт умылен огытыл, газетыш шылтален возеныт. Мылам тиде серышым кучыктымекышт, драматург да режиссёр дене вашлийын кутыраш, мом шонымышт дене палдараш да шке умылымем семын газет гоч акым пуаш логале. Редакцийыште тиде материалым саламлен вашлийыч. Кеч южышт «Ала специалистлан мутым пуаш кӱлеш ыле?» маньыч. Но Виталий Лаврентьевич пыдал налмыла каласыш: «Тудо шкеже специалист семын ӱшандарыше акым пуэн». Шижын да умылен моштышо журналист ыле тудо.
Ты отдел эше фельетонлан вуйын шоген, да тӱҥ фельетонистше Анатолий Филиппович Филиппов ыле. «Рашкалтыш ден почкалтыш» рубрикан материал дене утларакше тудо рашкалтен да почкалтарен. Южгунамже сапшым утыжденат луштарен колтен. Но тудо писын возен тунемше лийын, санденат дыр шолшо кумылжым йолыштарен кертын огыл. Редакцийыште ты жанр дене тыгак ялозанлык отдел гыч Борис Семёнович Семёнов да партийный илыш отдел гыч Варсонофий Иванович Иванов возеныт. Вот нуно йылмыштым эскереныт да утыжым каласаш тоштын огытыл. А пӱсырак йодыш дене возымо годым шылтышлӱм (псевдоним) шеҥгелан «шылыт» ыле.
Мыят ты жанрлан кумылаҥым. Вет тудо шукыж годым «Калык контрольын» тергыме фактше негызеш возалтын. Шонен лукмо образым кучылтын, койдарен ончыкталтын. Важмалдыкын (туштен) каласымыжак мыйым савырен – тидлан кугу мастарлык кӱлын. Но вара мый тыгай шонымашке тольым: фельетон критический факт негызеш возалтеш гынат, койдарен возымо еҥже тидым кузе вашлиеш? Мутат уке, нелеш налеш. Сандене мый вара тидын деч йӱкшышым.
Пашам ончен акленыт
Адакше армийыште служитлен толмо деч вара уэш ты отделыш пӧртылаш ыш логал – ответственный секретарьын алмаштышыже паша гыч кайымеке, тудын олмыш шындышт. Молан манаш гын мый ты пашам паленам – «Марий коммуна» газетыш практикыш толмем деч ончыч кок ий кеҥежым да шыжым «Ямде лий» газетыште ответственный секретарьын сомылжым шуктенам. А тиде паша куштылго огыл – газетыш материаллам вераҥдыме годым пеш чын шотлыман да макетым ончалтшын, кажне полосам ойыртемалтшын ыштыман. Тыгодымак возымем лудын тунемше-влак ӧрыныт: молан савыкталтмым чарнен? Тидыжат чоным туржын. Сандене паша кокла гыч возгалашат тӱҥальым. Ялыш миен толмо негызеш пошкудо коклаште ӱчым ыштылмаш нерген фельетоным серем шонышым, но сырыктымем ыш шу. Тидын олмеш койдарчык дене чонеш логалташ келшышым. Фельетонлан кумылан Варсонофий Иванович тунам чонжым почде ыш чыте: «Мый гын тыге возен ом керт ыле». А вет тудым пӱсӧ йылман семын паленыт – планёркышто чӱчкыдынак пӱшкылаш йӧратен.
Секретариатыште ыштыме годым материаллан командировкыш кошташ логалын огыл гын, мый тудым варажат шочмо Кӱчыкэҥер ял гыч конденам. «Тыглай, но кажныже оҥай» рубрике дене тусо еҥ-влак – лачшымак апшат, фельдшер, туныктышо – нерген зарисовкылам возенам. Газетнан тӱҥ редакторжо Василий Александрович Матюшев, икымше материалже лекмекак, планёркышто кӱкшын аклен ойлыш: «Газетыштына апшат нерген тыгай материал эше ик ганат лектын огыл ыле». Тунам Василий Тихонович ешарыш: «Командировкыш ик кечылан миен толын, тыгай материалым возаш ок лий. Тидлан нуным сайын палыман». А вет тӱҥ редакторын алмаштышыже тиде ганат пеш чын ойлен. Кеч тыгодымак семынем шоненам: «Чоным пыштыдеат ок лий…» Моло кок зарисовкыжымат тыгак вашлийыч.
Тӱҥжӧ – нине материал деч вара вуйлатышын секретариат пашаеҥ деке отношенийже палынак вашталте. Черет почеш пачерым пуымо годым ӱчашымашан йодыш лекмекат, тидак мыйын верч шогаш кумылжым тарватыш. Тидын дене мом маннем: «Марий коммуна», вара «Марий Эл» газетыште пашаеҥым эреак пашажым ончен акленыт. Тидак пашам кӱлын ышташ таратен.
Газетна огыл гын, кӧ?
Шарналтеш 1996 ий ноябрьысе пуламыр жап. Республикнан президентшым сайлымаш вашеш кугу ӱчашымаш тарванен. Марий Элнан тунамсе Конституцийже почеш президентыш кандидат кок кугыжаныш (руш да марий) йылмыге палышаш ыле. Но але марте ик кугыжаныш йылмылан гына эҥертыше претендент-влак тидым тергаш палемдымым «правам шыгыремдыме» семын акленыт. Россий Федерацийын Рӱдӧ избиркомжын пунчалжат ӱчашымашым утыр веле ылыжтен. Тыге республикнан Рӱдӧ избиркомжылан, Марий Элын Тӱҥ Законжым пудыртен, ты йодмашыж деч кораҥаш логалын. Президентыш кандидатлан регистрироватлыме куд еҥ кокла гыч нылытше гына кок кугыжаныш йылмыге пален. Но марийже шукырак манме дене ондалалташат лийын. Вет нылыте шелалтына гын, мо мемнам вуча?..
А тидын нерген газетна огыл гын, кӧ шоналташ таратышаш? Да сайлыше веле огыл, сайлалташ шонышо-влакымат. Но газетна, йӱкым лукташ тоштде, ала-мом вучен. Тунам мый, секретариат пашаеҥ, ты сомылым шке ӱмбакем нальым – чон вургыжмашем публицист семын почын пуышым. Да адакат эн ӱшаныме еҥ, Василий Тихонович, деке статьям намийышым. Тудо мый дечем тыгайжымак вучен огыл: «Тый палет, могай кугу ответственностьым шке ӱмбакет налат? Тыгай йодыш дене возымо годым кажне оетлан мутым кучет». «Умылем», – маньым. Вет кажне мутшым вискаленак возаш тыршышым. Туге гынат Василий Тихонович икмыняр вере тӧрлаш, вес семынрак каласаш темлыш. Весе гын шекланымыж дене материалжымат савыкташ ок колто ыле дыр, но тудо, тӧрлыктымек, кидпалыжым пыштыш. «Кӱлешан статья», – мане.
Келгын радамлен, йылмым эскерен
Теве тыге опытан-влак деч тунемын кушкын толмо. Василий Тихонович редакторын алмаштышыже лийме жапыштак шкежат газетлык материалым возен шоген, да утларакше – публицист семын. Келгын радамлен сера ыле. Сулен налме канышыш лекмекыже, тудын нерген шарналтымеке, криминал темылан возышо мастарна Анатолий Васильевич Андреев ик гана веле огыл ойлен: «Тый шкежат тудын семынак радамлен возет». Мом ыштет, пашам пырля ыштымаште опытат пырляк тапталтын. Анатолий Васильевичат шке жапыштыже келгын лончылымыж дене лудшо-влакым савырен. Иктылан веле огыл нелылык гыч лекташ, чыным да лӱмнерым аралаш полшен. Да тидлан верчынак нелылыкышкат логалын. Садланак вара утларак шекланыше, мутым уэш-пачаш вискалыше лийын.
Да, ме мут дене пашам ыштена. А мутын вийже кугу – тудо полшенат, эҥгекымат ыштен кертеш. Тидын нерген мут лекте гын, ту жапысак тӱҥ редакторын вес алмаштышыже Леонид Михайлович Кудряшовым ушештарыде ок лий. Партий обкомын аппаратыштыже ыштыме деч вара редакцийыш толмекыже, тудо возымо йылмым эрыктыме пашалан пиже. Тидыже тӱҥалтыште шукылан келшен огыл: материалыште кажне уто мутым «пӱчкеден». Мыят эсогыл нелеш налынам ыле. Но тӧрлымыжым шымленрак ончальым гын, нелеш налашыжат нимолан – возымо рашрак веле лийын. Сандене йылмым утларак эскераш тӱҥалде ышна керт. Кызытат самырык журналист-влакын мутым шаларак кучылтмышт тидын кӱлешлыкше нерген ойла. Но нунат кугурак-влакын возымыштым ончен тунемде огыт керт. Газетнан традицийжылан эҥертен, опытым поген толмо семын ме кушкынна да кушкына.
Тыгай ыле «Марий коммуна»-«Марий Эл» газетыште паша корнемын ик йыжыҥже.
Юрий ИСАКОВ,
Марий Элын да Россий Федерацийын сулло журналистше.
Снимкылаште: Василий Иванов; Василий Матюшев; Леонид Куряшов; Виталий Богданов; Варсонофий Иванов; Борис Семёнов.
Фотом редакцийын архивше гыч налме.
